۱-۸-۱- کتب حدیثی شیعه
در این تحقیق بیشتر از کتب حدیثی شیعه استفاده شده است و این مطلب نیز برایمان روشن شد که شناخت و معرفی انحرافات از زبان اهل بیت نشان از آن دارد که منابع شیعه در پرداختن به مسأله مهدویت و آخرالزمان –بخصوص در این موضوع- بسیار غنی­تر از کتب اهل سنت است.

از جمله این کتب میتوان به کتاب­های «بحارالانوار» تألیف علامه محمدباقر مجلسی (ره)، «الکافی» از شیخ کلینی، «مستدرک الوسائل» از حاجی نوری، «کتاب الغیبه» اثر نعمانی، «وسائل الشیعه» از شیخ حر عاملی، «مکارم الاخلاق» از حسن بن فضل طبرسی و «التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن‏» از سید ابن طاووس.
و از معاصرین هم می­توان به کتاب­های «إلزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب» از علی حائری یزدی و نیز «نوائب الدهور فی علائم الظهور» نوشته حاج سید حسن میرجهانی اشاره کرد.
۱-۸-۲- کتب حدیثی اهل سنت
که مراد کتب حدیثیِ غیر از شیعه می­باشد. از مهم ترین آنها می­توان به کتاب «کنزالعمال» از متقی هندی و «المستدرک علی الصحیحین» از حاکم نیشابوری اشاره کرد.
۱-۹- روش تحقیق
انتخاب یک روش مناسب برای انجام پژوهش از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا راه رسیدن به هدف تحقیق می­باشد و اگر از روش روشمندی استفاده نشود ممکن است در رسیدن به هدفمان دچار لغزش بشویم. از این رو روش کار ما در سه مرحله زیر خلاصه می­ شود؛
۱-۹-۱- گردآوری اطلاعات
در این مرحله ما به جمع آوری و جستجو درباره روایات مورد بحث در کتب ذکر شده پرداختیم و آنها را اگر چه هم که برخی طولانی بودند، استخراج نمودیم. که این اطلاعات به صورت کتابخانه­ای و در فیش­هایی به تعداد حدودِ سیصد برگه پشت و رو جمع گردید. در یادداشت برداری از هر سه شیوه رایج اجمالی، تفصیلی و ارجاعی استفاده شد.
۱-۹-۲- دسته بندی اطالاعات
این مرحله از کار بیشترین وقت تألیف را به خود اختصاص داد زیرا که می­بایست تمامی روایات یافت شده پس از صحتِ موافقت با موضوع و نیز تقطیع آنها، در باب و بخش و زیر مجموعه مخصوص به خود قرار می­گرفت. که در نهایت و بعد از دسته بندی آنها و تعیین زیر مجموعه هر دسته، این قسمت به تعدادی حدود یکصد و بیست و چهار عنوان انحراف اصلی و پانصد زیر مجموعه در مجموع دسته­های اصلی، رسید. که جهت ارائه به منظور پایان نامه مجبور شدیم بخشی از آنها را حذف کنیم.
۱=۹=۳- توضیح و بیان روایات
این مرحله درباره برخی از روایات مشکل و غریب و یا روایاتی که نیاز به شرح داشتند صورت گرفته است.
۱-۱۰- محدودیت­­های تحقیق
محدودیتی برای تألیف و نیز در روند کار از حیث زمان و مکان و منابع، وجود نداشت و تنها محدودیت ما، محدود بودن حجم استاندارد پایان نامه­ های کارشناسی ارشد بود که به خاطر همین موضوع مجبور به حذف حدود یکصد و پنجاه صفحه از پایان نامه­ خود شدیم.
۱-۱۱- تعریف واژه ­ها
۱-۱۱-۱- آخرالزمان
این واژه در گفتارهای ادیان آسمانی و روایات اسلامی مطرح شده است و مراد از آن روز پایانی عمر دنیا (به حسب معنای لغوی) نیست بلکه مراد از آن دوره خاصی است که درباره آن سه دیدگاه عمده وجود دارد:
اول) دوران نبوت پیامبر خاتم تا برپایی قیامت؛ که در این صورت آخرالزمان یعنی این که بعد از پیامبر اسلام، پیغمبر و شریعت تازه­ای نخواهد آمد. چنانچه در روایتی داریم که خداوند به حضرت عیسی فرمود: «فَآمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ نَبِیِّ الرَّحْمَهِ … قَالَ‏ أَوَّلُ النَّبِیِّینَ خُلْقاً وَ آخِرُهُمْ مَبْعَثاً»^[۱]: پس به من و به رسول امّی که در آخرالزمان خواهد بود که اوست نبی رحمت، ایمان بیاور. فرمود: او برترین پیامبر و اولین ایشان به لحاط خُلقی و کمالات اخلاقی است و آخرین ایشان است به لحاظ مبعوث شدن.
دوم) دوره غیبت و سال­های قبل از ظهور؛ لذا آخرالزمان طبق این تعریف پایان دوره ظلم و فساد و حکومت­های غیر الاهی است که با ظهور حضرت حجت همه این ناهجاری­ها بر چیده خواهند شد. چنانچه در روایتی داریم که رسول خدا فرمود: «یَقُومُ بِالدِّینِ فِی آخِرِ الزَّمَانِ کَمَا قُمْتُ‏ بِهِ‏ فِی‏ أَوَّلِ‏ الزَّمَانِ‏ وَ یَمْلَأُ الدُّنْیَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْرا»^[۲]: او (یعنی امام زمان) اقدام به برپایی دین در آخرالزمان می­ کند همان طور که من در اول الزمان به برپایی آن اقدام کردم و دنیا را پر از عدل و داد می­ کند همان طور که پر شده بود از ظلم و جور.
سوم) دوران ظهور؛ یعنی دوران تشکیل دولت عدل الاهی که این حاکمیت تا آخر عمر دنیا بر قرار خواهد بود.
که روایت قبل بر این مطلب نیز دلالت دارد که زمان ظهور امام و نیز حکومت ایشان، در آخرالزمان است. و لذا به دلیل نزدیکی به زوال دنیا و برپایی قیامت، آخرالزمان نامیده شده است.
از مجموع مطالب فوق به این نتیجه می­رسیم که هر سه نظر در جای خود صحیح می­باشند ولی آنچه در این نوشتار در معنای آخرالزمان مورد استفاده است، نظر دوم می­باشد زیرا بحث درباره آشکار شدن نشانه­ های قبل از ظهور، در امت اسلام و حتی جهان می­باشد.
۱-۱۱-۲- انحرافات
«انحراف» از ریشه «حرف» به معنای «لبه و جانب چیزی است»^[۳] و «انحراف» به معنای «منحرف شدن و از چیزی عدول کردن»^[۴] می­باشد. و این انحرافات موجود در آخرالزمان بدان معناست که مردم از اصل دین و اعتقادات ناب و اخلاقیات اسلام عدول کرده و منحرف شده ­اند.
فصل دوم: انحرافات
بخش اول: رفتاری
بخش دوم: اخلاقی
بخش سوم: اعتقادی
مقدمه
انحرافات و آلودگی­ها در طول تاریخ و در همه امت­ها بوده است، ولی آنچه در روایات آخرالزمان بدان پرداخته شده است گویای این است که انحرافات و نشانه­ های ظهور، اولاً در آخرالزمان یا ایجاد می­شوند و یا این که در گذشته بوده­انـد ولی در آخرالزمـان شدت می­یابنـد. ثانیـاً این انحرافات خطاب به امت اسلام است و مسلمانان این را بدانند که همه این بلاها، گناهان، کج روی­ها و انحرافات در امت اسلام، ایجاد و یا تشدید می­شوند. لذا ائمه بزرگوار، ما را از ابتلای به آنها بر حذر داشته اند چنانچه در اهمیت این که مؤمن باید این را بداند که چه چیزی او را از دین خارج می­ کند روایتی است از امام صادق که فرمود: «وَجَدْتُ عِلْمَ النَّاسِ کُلَّهُ فِی أَرْبَعٍ أَوَّلُهَا أَنْ تَعْرِفَ رَبَّکَ وَ الثَّانِی أَنْ تَعْرِفَ مَا صَنَعَ بِکَ وَ الثَّالِثُ أَنْ تَعْرِفَ مَا أَرَادَ مِنْکَ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْرِفَ مَا یُخْرِجُکَ مِنْ دِینِکَ»^[۵]: تمام –آن چه را که- مردم باید بدانند در چهار چیز یافته­ام؛ اول اینکه خدای خود را بشناسی و دوم این که بدانی خداوند چه طور به تو عنایت کرده است -و نعمت بخشیده است- و سوم این که بدانی خدا از تو چه می­خواهد و چهارم این که بدانی چه چیزی تو را از دین خارج می­گرداند.
مهم­ترین چیزی که انسان را از دین خارج می­ کند انحرافات و گناهان است که طبق خواسته معصوم باید در شناخت آنها اهتمام بورزیم. لذا اهمیت تحقیق روشن شد.
ما این فصل را به سه بخش تقسیم نموده­ایم که بخش اول درباره انحرافات رفتاری، بخش دوم انحرافات اخلاقی، و در نهایت هم انحرافات اعتقادی است. البته قابل ذکر است که این انحرافات فقط یک پنجم آن چیزی است که جمع آوری شده است و الباقی جهت اختصار حذف گردیده­اند.
بخش اول: انحرافات رفتاری
ما در این بخش انحرافات موجود در آخرالزمان را با توجه به آنچه که در روایات معصومین آمده بود در سه بخش تقسیم کردیم تا علاوه بر دسترسی راحت تر به مطالب ذهن خواننده دچار تشویش نگردد.
انحرافات رفتاری در حوزه اجتماعی
۲-۱-۱-۱- رواج آداب غیر دینی
روایات فراوانی در آخرالزمان گویای این است که ارتباطات مردم به گونه ­ای که مورد پسند شرع مقدس نیست تغییر می­ کند که این موارد با توجه به آنچه که در این روایات آمده به این قرار است:
۲-۱-۱-۱-۱- انحصار سلام دادن به حسب آشنایی
پیامبر فرمودند: «لا تقوم الساعه حتى یکون السلام على المعرفه»^[۶] : بر پا نشود ساعت (ظهور) تا اینکه بوده باشد سلام به حساب آشنایی.
و این در حالی است که سلام دادن به آشنا و غریب بودن ربطی ندارد که دستور اسلام و در سیره پیامبر هم داریم که ایشان «به هر کس می­رسید سلام می­کرد چه فقیر و چه ثروتمند، چه کوچک و چه بزرگ»^[۷].
۲-۱-۱-۱-۲- فراموشی بخشش و احسان
امام صادق فرمودند: «یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ عَضُوضٌ یَعَضُّ کُلُّ امْرِئٍ عَلَى مَا فِی یَدَیْهِ وَ یَنْسَى الْفَضْلَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ»^[۸]»^[۹]: زمانى بیاید بر مردم که بسیار گزنده باشد که هر کسى [یا هر ثروتمندی یا هر مؤمنی] به آنچه دارد بچسبد [در حالی که به آن امر نشده بود] و فراموش کنند بخشش به همدیگر را، و این در حالی است که خدا فرموده «و فراموش نکنید بخشش را میان خود».
در بیان این روایت ابتدا نکته­ای را در توضیح ساختار «یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ» که در جاهای مختلف این پایان نامه آمده است عرض می­کنم. فعل «أتی علی» به معنای «هلک» است^[۱۰] و به صورت کلی دارای معنایی منفی است. البته این گونه روایات به هر زمانی می تواند تعلق داشته باشد و این که بگوییم صرفاً دال بر آخرالزمان است اشتباه است ولی با توجه به این که در آخرالزمان گناهان و انحرافات شدت و شیوع بیشتری می یابند لذا شایسته است که این گونه روایات را به این زمان هم تعمیم بدهیم زیرا این ساختار بار معنایی منفی دارد و نشان از نابودی و هلاکت مردم در آن زمان می باشد در نتیجه ایرادی ندارد که این گونه روایات را بر آخرالزمان هم تطبیق دهیم.
«عَضُوضٌ» بر وزن فَعول به معنای «بسیار گیرنده و گزنده»^[۱۱] و حاکی از مبالغه است و عبارت «عض فلان على ما فی یده»^[۱۲] یعنی بخل کرد و خودداری نمود. و گویای این است که آخرالزمان، دوره­ای است که مردم را بسیار آزار می­دهد، که یکی از جنبه­ های آزار رسانیدن – که از طرف مردم است – همین عدم بخشش به همدیگر می­باشد. که این عدم بخشش و بخل را در برخی از روایات به صورت مطلق آورده ولی در چند روایت دیگر –که در پاورقی ذکر شد-دو قید متفاوت را آورده است که یکی متوجه ثروتمندان و دیگری متوجه مؤمنین می­باشد ولی با توجه به این که انحراف در جامعه اسلام است می­توان گفت که روی سخن هم با مؤمنینِ ثروتمند و هم مؤمنین و یا ثروتمندان به طور جداگانه و یا حتی عامه مردم می­باشد. به هر حال در ادامه روایت بیان می­دارد که آنان به این کار [یعنی عدم فضل و بخشش و فراموشی آن] امر نشده بودند و باید مراقب باشند که خداوند اعمال آنها را می­بیند و این عدم دستگیری و کمک به هم نوع مورد قبول خداوند نیست زیرا در آیات و روایات فراوانی خداوند و معصومین ما را به کمک به دیگران و اعطای فضل به ایشان تشویق نموده ­اند و از عدم این کار نهی نموده ­اند. لذا در روایتی امام صادق فرمود: «ألاَ و إنَّ أحَبَّ المؤمِنینَ إلى اللّه مَن أعانَ المُؤمنَ الفَقیرَ مِن الفَقرِ فی دُنْیاهُ و مَعاشِهِ، و مَن أعانَ و نَفعَ و دَفعَ المَکْروهَ عنِ المؤمِنینَ»^[۱۳]: بدانید که محبوبترین مؤمنان نزد خدا، کسى است که مؤمن فقیر را در امور مادى و زندگیش یارى رساند و کسى است که مؤمنان را کمک کند و سود رساند و ناراحتى آنها را برطرف سازد.
۲-۱-۱-۱-۳- عیب جویی، اهانت و بدگویی
پیامبر به ابن مسعود فرمود: «یا ابن مسعود ! ألا و إن من علم الساعه وأشراطها … أن تکثر … الهمازون والغمازون واللمازون»^[۱۴]: آگاه باشید که یکی از علایم و نشانه­ های ساعت (ظهور) آن است که عیب جویی در پشت سر و نیز به یکدیگر با چشم و غیره به قصد اهانتِ به هم، اشاره کردن و نیز بد­گوئى در حضور همدیگر، زیاد شود.
۲-۱-۱-۱-۴- نزاع و درگیری
پیامبر فرمودند: «یَا ابْنَ مَسْعُودٍ سَیَأْتِی مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ … مُفْرِطُونَ فِی الْعَدَوَاتِ»^[۱۵]: پسر مسعود! بعد از من اقوامی خواهند آمد که در دشمنی (با همدیگر) افراط می­ کنند.
۲-۱-۱-۱-۵- عدم شناخت مردم از هم
امام معصوم فرمود: «إذا … أنکر بعضهم بعضا فعند ذلک توقعوا أمر الله صباحا و مساء»^[۱۶]: هر وقت بعضی بعض دیگر را ناشناس پندارند پس در آن وقت روز و شب متوقع و منتظر فرج باشید.
که این عدم شناخت سبب ایجاد اختلاف بین همدیگر می­ شود که غیر از غفلت از هم است زیرا غفلت زمانی است که افراد از هم هیچ اطلاعی نداشته باشند که مثلاً در چه وضعیتی زندگی می­ کنند. ولی این عدم شناخت در ارتباطات با همدیگر می باشد و نه در غیاب هم.