۳٫عدم آگاهی از مناسک حج
حج،عبادتی بی بدیل و دارای فلسفه ها،حکمت ها و معنویات است و حج گذار باآگاهی و شناخت آن ها می تواند حجی عارفانه،عاشقانه و حکیمانه به جا آورد،به شرط آنکه با حضور در جلسات آموزشی و مطالعات شخصی،از آنه آگاه شود تا وظایف ویش را بهتر انجام دهد.در روایات امده است:عبادتی که یک بار با علم و آگاهی انجام گیرد بهتر است از عبادتی که هفتاد هزار بار با ناآگاهی و نادانی به جاآورده شود.
و به قول حافظ:
به کوی عشق منه بی دلیل راه قدم که من به خویش نمودم صد اهتمام و نشد
درخواست ارائه ی مناسک
حضرت ابراهیم پس از بنای کعبه و نصب حجر السود،دو چیز از خدا خواست:
۱٫مقام تعبّد۲٫ارائه ی مناسک حج(و أرِنامَناسکَنا)،نه تعلیم مناسک که تنها در ذهن نقش ببندد.پس زائر باید مناسک را چنان بیاموزد که مانند دیدن با چشم باشد و ارائه مناسک به تنهایی در تحقق حج کافی نیست بلکه باید توأم با تسلیم و تعبّد به آن باشد.(ربّنا و اجعَلنا مسلمینِ لکَ و من ذریّتنا امه مسلمه لکَ و أرِنا مَناسِکَنا).(اشراقی،۱۳۸۸،ص۲۴)
۴٫عدم تسلیم در مناسک حج
مهم تر از آگاهی به مناسک،داشتن روحیّه ی تعبّد و تسلیم در برابر فرامین و دستورات شرع مقدس اسلام است.انقیاد و تسلیم محض در تمام عبادات،به خصوص در حج لازم است چرا که بسا ما با اعمال دیگر آشنایی نداریم و اسرار و حکمتش را نمی شناسیم در این میان،آنچه انسان را به انجام این اعمال وا می دارد تنها امر خداوند است و قصد امتثال حکم او.
انقیاد و تسلیم در حج و مطیع اوامر الهی بودن نوعی آزمایش است و بدین وسیله آنان که پای بند به قوانین و دستورات دین و احکام حج نیستند،از همدیگر تمیز داده می شوند،زیرا آنانکه در قلبشان مرض و نفاق ریشه دوانیده است،اگرچه با جماعت مسلمانان در اعمال حج شرکت کرده اند،لیکن چون در باطن بصیرتی ندارند بی مبالاتی در انجام احکام حج می نمایند و این اعمال را بی معنی و هجو می پندارند.
در کافی از امام صادق(ع)، نقل شده اگر جماعتی از مسلمانان تنها خدا را عبادت کنند و شریکی برای او نگیرند و نماز هم به پا دارند و زکات بدهند و حج خانه ی خدا را بگذارند و روزه ی ماه رمضان را بگیرند،ولی در یک عمل که خدا و رسول انجام داده چو ن و چرا کنند که:چرا این عمل اینگونه است یا چرا این دستور چنان است؟ اگر خلاف این را می کرد بهتر بود و…. و یا حتی اگر این چون و چرا را به زبان نیاورند و فقط از دل آنها بگذرد،به همین مقدار مشرک شده اند.آنگاه حضرت فرمودند: «عَلَیکُم باالتسلیمِ» بر شما باد که همیشه در مقابل احکام و اوامر پیامبر خدا تسلیم باشید.

بدین جهت،روح تعبّد و انقیاد،علاوه بر تعلیم و آموزش مناسک،دو رکن اساسی در محفوظ ماندن حج از آفات است و حاجی باید بداند خداوند که اعمال حج را تشریع کرده،همه ی اعمال آن به سود اوست و توجه به این حقیقت روح انضباط و تسلیم در برابر اوامر الهی را در انسان پرورش می دهد.(همان،ص۲۵)
۵٫توجه به غیر صاحب البیت
از امام صادق(ع)درباره ی آفت حج نقل شده است که فرمود: «هرگاه اراده ی حج کردی،پیش از سفر،قلبت را برای خداوند عزّوجلّ از هر مشغول کننده و تاریکی حجاب پاکیزه ساز و همه ی امور را به آفریننده ات واگذار و در همه ی حرکات و سکنات بر او توکل کن و بر قضا و تقدیر تسلیم شو و دنیا و راحتی مخلوق را واگذار…».
توجه به خدا،آن هم در کنار بیت الله الحرام،که از هر نظر آمادگی برای راز و نیاز و حضور قلب فراهم است و عوامل اشتغال فکر و انصراف ذهن،به حداقل می رسد،از فیض ها و مواهب معنوی حج است،لذا تمام تلاش حاجی باید این باشد که از هر چه او را غافل می کند و از توجه و ارنباط روحی با خداوند باز می دارد بپرهیزد هرجند آن مانع از امور مباح باشد چه رسد به انجام محرمات آنهم در حرم ام الهی.
اما در این میان،غفلت زدگی و کاهلی کم نیست،هستند کسانی که در اعمال حجشان مبتلا به افت جبران ناپذیری می شوند و از ذکر و توجه به صاحب البیت منحرف می گردند،علّتش هم روشن است،هرچه اشتغال و سرگرمی به امور مادی متراکم تر شود دل ها کمتر فراغت به دست می آورند که به معنویات بپردازند و دیگر در دل هل جای تهی برای توجه به خدا کمتر می شود و در واقع این افراد از حج،تنها به پوسته ای از آنها قناعت کرده و مغزش را به دور افکنده اند و حج را وسیله ای برای تفریح و سیر و سیاحت و کسب مادیات و عناوین می دانند و هرگز به روح حج واقف نمی شوند.(همان،ص۲۸)
ب)علل عملی
۱٫عدم رعایت تقوا قبل و بعد از سفرحج
بنیانگذار کعبه یعنی ابراهیم خلیل الله(ع)آن خانه را با تقوای محض بنا نمود و با تمام وجودش دست به دعابرداشت که:«ربّنا تقبّل منّا»خدایا از ما پذیرا باش و کعبه نیز با قبول کامل بنا شده است.لذا حجّی مقبول خواهد بود که همراه با تقوا باشد وقبول کامل هر عمل دیگر مشروط به تقوای همه جانبه است.تقوایی که درتمام شئون زندگی انسان باشد و لذا پیامبر گرامی اسلام(ص)علامت قبول حج را اینگونه بیان می فرمایند:که اگر دنبال گناه نرفتی حج تو مقبول واقع شده است و نور حج همواره با حاجی خواهد بود تا آنگاه که مرتکب گناه شود و آن نور را از بین ببرد و لذا در روایات ما آمده است که حاجی با نورانیت باز می گردد.(درویش،۱۳۸۲،ص۱۳۹)
۲٫تبدیل حج به سفر سیاحتی و تجارتی
حج ازجهات مختلف (درصورتی که ازمعنی خویش تهی نمی شود) نقطه عطفی بود که می توانست امکان تذکرتاریخی مسلمین رافراهم آورد.اماغفلت ازاین امر بزرگ وتبدیل شدن آن به سفری سیاحتی وتجارتی تضمین بهشت آخرت، آخرین دریچه های امید رامسدود کرده است.این سخن نافی ثواب اعمال حج گزاران ویا بخشش گناهانشان دراین سفرنیست،چه به استناد روایات معصومین برآن باوریم که : حج وعمره دوبازار از بازارهای آخرت اند. وارد شونده به آن ها از میهمان های خداوند متعال است. اگراو رازنده وباقی نگهدارد، باقی اش نگه می دارد درحالی که عاری ازگناه گذشته واگرهم اورابمیراند داخل بهشتش می نماید. ( قال ابو جعفر علیه السلام : الحَجُّ والعُمره سوقان مِن أسواقِ الآخِرِه اللازم لَهُما مِن أضیافِ اللهِ تَعالی إن أبقاه ولا ذَنب لَه وإن أمانه أدخله الجنّه)
اما اگر ازحج به عنوان یکی از ارکان دین اسلام درکناردو موضوع ولایت ونماز یادکنیم ، متذکر این نکته می شویم که : حج راجایگاهی است بس فراتر ازآن چه بدان اکتفا می کنیم.
حج تمامت اسلام ومحل حضور وتجلی مقام شامخ ولایت ومحبت خدای تبارک وتعالی است ومسلمین درمیقاتی حضورمی یابند که امام وخلیفه خدا نیز حاضر است. (شفیعی،۱۳۸۲،صص۲۵-۲۴)
۳ .روی آوری به فرنگی مآبی
حج در آینه خود ، چهارچوب نظری ونظامنامه فرهنگی برنامه های کلان مورد نیازجامعه مسلمین رامی نمایاند. آن هم مبتنی بر کلام خدا وسنت رسول اکرم(ص) وسیره ائمه معصومین(ع) .در کنار اینهمه طرح والگوی ویژه ای ، واقعی بودن وعملی بودن آن نظام های نظری واخلاقی رادر قالب مناسبات مادی نشان می دهد.
حاجی به قصد ساختن شهرها وسامان دادن به مناسبات مردم (براساس تعالیم حج )،وامربه معروف ونهی ازمنکر ازحج باز می گردد. دوستان وخویشان وظیفه دار دیدار او واستماع کلام و دریافتهایش از سفرند.حال این حاجی است که باید از درک وفهمی وسیع برخوردار باشند تا سفر حج برای همگان مفید واقع شود.در غیر اینصورت او دیدار کننده سنگ ها وسیّاحی است که سرزمینی جدید راسیاحت کرده ویا تاجری که انبان خود را از مال التجاره انباشته است واز این منظر است که حج کارکرد خودرا ازدست می دهد. ساک ها وچمدانها مملواز اجناس رنگارنگ می شود و فرنگی مآبی، تنها تصویر منعکس درآینه حج.
۴٫سستی و کاهلی در طول سفر حج
پیامبر خدا(ص) در وصایا و سفارشهای خود به امیرالمؤمنین(ع)،می فرمایند:«آفَه العباده الفَترَه» و واؤه ی« فتره» به معنای سستی و بی حالی بعد از شور و نشاط است و نیز احساس ضعف روحی و کم همّتی بعد از قوّت اراده و پایداری را «فتره» می گویند.در این حدیث نبوی،از آن به عنوان «افت عبادات» یاد شده است. (اشراقی،۱۳۸۸،ص۳۴)
دیده می شود برخی از افراد که رنج سفر را بر خود هموار می کنند،به اعمال ظاهری و صوری و چند طواف مستحبی دل خوش می شوند و به همین مقدار از اعمال قناعت می کنند و از باقی مانده ی سفر خود غافل می شوند و از فرصت های ارزشمندشان بهره ای نمی برند وآن را در پرسه زدن در خیابان ها و مغازه ها و بازار و یا با گفتگوهای اهو و سرگرم کننده می گذرانند.در حالی که باید حضور در این مشاهد شریفه را تو فیقی بزرگ برای خود بشمارند و در این اندیشه باشند که ممکن است دیگر توفیق حضور در این سرزمین را نیابند.(همان)
جمع بندی و نتیجه گیری
تا اینجا با تأمل در مضامین آیات و روایات،دانستیم که دستور حجّ اسلام از نظر واقع بینی و حقیقت شناسی،یک مکتب تربیتی خلّاق و سازنده است که به راستی می تواند در دامن خود،انسان های نمونه و سرمشق های عالی بپروراند و امّت اسلامی را با برنامه ی زنده و آموزنده ی آسمانی اش،امّتی توانگر و توانا ازجمیع جهات بسازد،که ملاذ و مرجع عالم باشند و هر قدرت ظلّام و جبّاری را،در برابر نیروی عدل توحیدی خود،به زانو در آورند و از سر راه بشر بردارند و دنیا را،زیر پرچم سیادت و حکومت عادلانه ی خود،به صلح و صفا و آرامش مطلق بکشانند.
حال که این حقیقت را فهمیدیم،ناچار به این واقعیّت تلخ معترف باشیم و با تأثّر شدید اقرار و اذعان کنیم که،پس علّت این ضعف و زبونی و انحطاط اسف انگیز مسلمین،با وجود داشتن آن برنامه های عالی ارتقا و تفوّق جهانی،همانا واجد نبودن روح آن برنامه ها،و از دست دادن مغز و حقیقت دستورهای عزّت بخش و قدرت آفرین آسمانی است.(همان،ص۶۲)
“إنَّ فی ذلِکَ لَذِکری لِمَن کانَ لَه قَلبٌ أو أَلقَی السَّمعَ وَ هُوَ شَهیدٌ؛به حقیقت آن کسی می تواند از برکات حقایق دینی برخوردار شود که صاحبدلی فهمنده یا مستمعی حاضرالقلب باشد.(سوره ق،آیه۳۷)
بلی مایه ی تأسّف است که برخی از مردمی که به مکّه می روند،نه خود دارای فکری رشید و قلبی درّاک هستند و نه هنگام استماع حقایق از اهلش حاضر القلبند،قلبشان همراه گوششان نیست تا در مقام درک معنی و سرّکار خود برآیند و مناسکی زنده و با روح،انجام بدهند،بلکه به همین مقدار که صورت ظاهر اعمال را،با شتابزدگی به جا آورند و از حال احرام و محدودیّت،خارج شوند و سپس با فکری آسوده و خاطری آرام به تماشا و عکس برداری از مناظر و خرید سوغاتی یا تجارتی بپردازند،به همین مقدار،دلخوش می شوند و کار خود را تمام شده و تکلیف حج را به پایان رسیده می دانند و به زعم خود هدف عالی قرآن را که می فرماید:«لِیَشهَدوا مَنافِعَ لَهُم»،کاملا به دست آورده اند و همچون روزی که از مادر تولّد یافته اند،پاک و مطهّر به خانه بر میگردند.(ضیاءآبادی،۱۳۷۰،ص۲۴)
مسلمأ حج مرده و بی روح،حجی نیست که بتواند از نظر فردی،خانه ی دل را از زذایل تطهیر کند وبه فضایل بیاراید و انسانی روحانی و الهی بسازد و نیز حجّی نیست که از نظر اجتماعی،عزّوشرف به جامعه مسلمین ببخشد وبا ایجاد وحدت کلمه و تألیف قلوب،از شوکت اعدای دین بکاهد و امّت اسلامی را به سیادت و حاکمیّت جهانی برساند.
شاهد روشن بر عقیم بودن حج مسلمین در اعصار کنونی،همین است که می بینیم هرسال این وظیفه بزرگ دینی باشکوه تمام انجام می شود و کنگره ی عظیم اسلامی،باصورتی کاملأ جالب و چشمگیر و پرسروصدا،تشکیل میگردد و پایان می یابد،ولی مع الاسف،محصول نمی دهد و آثار درخشان"طهارت فرد و سیادت امّت"که در کتاب و سنّت،از نتایج حتمی و قطعی حج به حساب می آید مشهود نمی شود(همان،ص۲۴)
از همین روست که درهنگام بازگشت ،تأثیر حج بیشتر ازهفته ای دوام نمی آورد وپس ازآن ،تنها حاجی راعنوانی واسمی است بی مسمّی. در واقع باید گفت: حج به جا آورده نمی شود وگرنه مردم از وضعی آشفته واحوالی مملو از تناقض در رنج نبودند.
فصل پنجم
خلاصه ی نتایج
۵-۱- مقدمه
در این فصل به جمع بندی و خلاصه ی نتایج مربوط به سؤالات تحقیق می پردازیم برای این منظورابتدا تک تک سؤالات خود را که در فصل چهارم به آنها پاسخ دادیم را آورده وسپس به بیان خلاصه ای از آنها می پردازیم.در پایان این فصل پیشنهادات و محدودیتهای خود را که در راستای موضوع تحقیق است بیان می کنیم.
۵-۲- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال اول تحقیق:
مفهوم حج از منظر قرآن و روایات چیست؟
در این قسمت،محقق سه مفهوم از مفاهیم حج را به کار برده است:
الف)کلمه ی حج به کسر حا(البته به فتحه نیز قرائت شده) در اصل به معنای قصد بوده و سپس در قصد زیارت بیت اختصاص یافته،به طزیق مخصوصی که شرع آن را بیان کرده است.