اوّلین سبب و عامل هواپرستی، غفلت از یاد خداوند است. غفلت دارای مفهوم وسیع و گسترده ای است که هرگونه بی خبری از شرایط زمان و مکانی (که انسان در آن زندگی می کند) و از واقعیت های فعلی و آینده و گذشته خویش و از صفات و اعمال خود و از پیام ها و آیات حق و هم چنین هشدارهایی که حوادث تلخ و شیرین زندگی به انسان ها می دهد را شامل می شود.
بی خبری از این واقعیّت ها و نداشتن موضع گیری صحیح در برابر آن ها، خطر بزرگی برای سعادت انسان ها است، خطری که هر لحظه ممکن است، دامان انسان را بگیرد و او را به کام نیستی فرو برد، خطری که می تواند زحمات سالیان دراز عمر انسان را در یک لحظه بر باد دهد.

2. 2. ۱ . ۱ . غفلت از یاد خدا در قرآن :

خداوند در آیه ۲۸ سوره کهف می فرمایند:
… وَ لا تُطِع مَن اَغفَلنا قَلبَه عن ذِکرِنا وَ اتَّبَعَ هوئهُ وَ کان اَمرُه فُرُطاً .کهف (۱۸) : ۲۸ .
و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت نکن! همان ها که از هوای نفس پیروی کردند، و کارهایشان افراطی است.
یکی از عوامل هوی پرستی، غفلت از یاد خدا است که در این آیه عطف اتّبع هواه به قبل معلوم است که غفلت منشأ و عامل هوی پرستی است.
در تفسیرنمونه ذیل این آیه آمده است: به افراد با ایمان توجّه کن و از آن ها به خاطر زینت دنیا غافل نشو و از کسانی که پیروی هوای نفس کردند و از یاد ما غافل شدند اطاعت نکن چون آن ها در هر چیزی افراط می کنند پس این آیه نشان می دهد که غفلت منشأ و عامل هوی پرستی می باشد. (ر.ک: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱۲، صص ۴۱۶ ــ ۴۱۷ ) .
روح آدمی را یا خدا پر می کند یا هوی، که جمع میان این دو ممکن نیست هوی پرستی سرچشمه غفلت از یاد خدا و خلق خداست. هواپرستی عامل بیگانگی از همه ی اصول اخلاقی است و بالأخره هوی پرستی، انسان را در خویش فرو می برد و از همه حقایق جهان دور می سازد. آن جا که در آیه ۲۸ سوره کهف می گوید: چرا هوی پرست همیشه گرفتار افراط است شاید دلیلش این باشد که، طبع آدمی در لذت های مادی همیشه رو به افزون طلبی می رود کسی که دیروز از فلان مقدار مواد مخدّر نشئه می شد امروز با آن مقدار نشئه نمی شود و باید تدریجاً بر مقدار آن بیفزاید. (مکارم شیرازی، همان، ج ۱۲، ص ۴۲۳ ) .
این آیه اشاره به این دارد که خداوند به آن حضرت دستور می دهد که با اهل ایمان باشد و آن ها را محرم اسرار بداند و بر مؤمنان اعتماد کند نه بر طاغوتیان و مشرکان. پس به این معناست که با مؤمنان باشد و از کفّار قطع رابطه کند و این یک دستور طبیعی و حتمی است، آن ها که مکتب اسلام را قبول نمی کنند، بودن با آن ها و محرم اسرار قرار دادن آن ها و مشورت با آن ها، معنایی ندارد. (احسن الحدیث، ج ۶، صص ۲۰۸ ــ ۲۰۹ ) .
کسانی هستند که بر اساس تبعیّت از غرائز حیوانی خود توجّه به اطراف موضوع نمی کنند. انگیزه های غریزی، آنان را وادار به کارهایی می کند و اصلاً توجّه نمی کنند که راه دیگری هم وجود دارد و هدف هایی در کار است که باید آن راه را پیمود و به آن هدف ها رسید، حقّی است که باید پذیرفت و باطلی که باید رها کرد، راه صحیحی هست که باید برگزید و راه خطایی که از آن باید کناره گیری نمود. غافلان به این حقایق توجّه نمی کنند؛ بلکه، غرائز با کمک شرایط خارجی انگیزه هایی برای آنان به وجود می آورد و ایشان نیز به دنبال آن انگیزه ها حرکت می کنند و در واقع زندگیشان یک زندگی حیوانی است. قرآن از این گروه با عنوان غافلان یاد می کند و غافلان را در حکم چهار پایان به حساب می آورد. غفلت، راه های معرفتی که خداوند برای انسان قرار داده است مسدود و آن ها را غیر قابل استفاده می کند. خداوند، چشم و گوش و دل را در اختیار انسان قرار داده تا در مسیر شناخت و معرفت از آن ها استفاده کند؛ ولی شخص غافل در تشخیص درست از نادرست از آن ها استفاده نمی کند؛ بلکه، سرش را پایین انداخته، به مقتضای غریزه کور و بدون آن که توجّه کند حقّ و باطلی هم هست عمل خواهد کرد. (مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج ۱، ص ۱۴۸ ) .
غفلت باعث می شود که عقل و چشم و گوش چیزی را متوجّه نشود و نسبت به همه چیز نابینا و ناشنوا شود و این نشان می دهد که غافلان مانند چهارپایان می باشند که آیات زیادی به این مسئله اشاره کرده اند.
وَ لقد ذَرَأنا لِجَهَنَّمَ کثیراً مِنَ الجِنِّ وَ الاِنسِ لَهُم قُلوبٌ لا یَفقَهونَ بِها و لَهُم اَعیُنٌ لا یُبصِرونَ بِها وَ لَهُم ءاذانٌ لا یَسمَعونَ بِها اُولئِکَ کَالاَنعامِ بَل هُم اَضَلُّ اُولئِکَ هُمُ الغافِلونَ . اعراف (۷) : ۱۷۹ . به یقین گروه بسیاری از جنّ و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آن ها دل ها [ عقل ها ] یی دارند که با آن نمی فهمند؛ و چشمانی که با آن نمی بینند؛ و گوش هایی که با آن نمی شنوند؛ آن ها هم چون چهار پایانند؛ بلکه گمراهتر ! اینان همان غافلانند .
قرآن از غفلت به عنوان ریشه انحرافات دیگر یاد می کند. مانند: روم آیه ۷، نمل آیه ۶۶ و …. .
۲ . ۱ . ۲ . غفلت از یاد خدا در نهج البلاغه :
عدم شناخت مقام پروردگار، بی توجّهی به مسأله قیامت، نا آگاهی نسبت به بی اعتباری مال و مقام و ثروت دنیا، بی خبری از وسوسه های شیطان و شیطان صفتان، از مهمترین عوامل غفلت است که غفلت خود نیز منشأ هوی پرستی می باشد. امام امیر المؤمنین علی ( علیه السّلام ) در این زمینه می فرمایند :
« أیُها النّاسُ غیرُمَغفولِ عَنهُم ، والتّارکونَ المَأخُوذُ مِنهُم . مَا لِی أَرَاکُم عَنِ اللهِ ذاهِبینَ ، وَ إلی غَیرِهِ رَاغِبِینَ ! ….. » . (صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه ۱۷۵، ص ۲۵۰ ) .
« ای بی خبرانی که آنی مورد غفلت نیستید، و ای ترک کنندگان فرامین الهی که از تمامی کارهایتان بازخواست می شوید! شما را چه شده است که از خدای خود روی گردان و به غیر او گرایش دارید ؟ ….. » .(دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، ص ۲۳۵) .
ابن میثم بحرانی در شرح این فراز از خطبه می گوید:
خطاب امام عام ّو به همگان است، و این که آنان را غافل خوانده برای این است که از سرنوشت آخرت خود ناآگاهند، مراد از این که از آن ها غفلت و فراموشی نیست این است که اعمال آن ها در لوح محفوظ ثبت شده است، این که مردم ترک کنندگانند، یعنی طاعت و آنچه را بدان دستور داده شده اند رها می کنند، معنای ” المأخوذ منهم ” این است که از عمر و دارایی دنیای آن ها کاسته می شود. سپس درباره این که روی از خدا بر تافته اند، یعنی از فرمانبرداری او روی گردانده و به غیر او یعنی به زندگی این جهان و زیب و زیور آن دل بسته اند هشدار می دهد. (ابن میثم بحرانی، ترجمه شرح نهج البلاغه، خطبه ۱۷۴، ج ۳، ص ۶۳۵ ) .
در آغاز این خطبه، امام ( علیه السّلام ) مخاطبان خود را بلکه همه ی انسان ها را مخاطب ساخته گرچه همه ی مسلمین دم از خدا می زنند، ولی گاه عمل گروهی نشان می دهد که به خدا پشت کرده و به دنیا و هوای نفس چسبیده اند؛ در این حال امام (علیه السّلام) آن ها را به حیواناتی تشبیه کرده است که چوپان ناآگاه یا مغرض، آن ها را در جایی به چرا می برد که از مرتع و آب نوشیدنی آن، بیماری و مرگ بر می خیزد؛ این چوپان، همان شیطان است و این حیوانات، همان انسان هایی اند که ندای عقل را رها کرده، به فرمان هوای نفس دل بسته اند و این چراگاه بیماری زا، همان وادی لذّات و مشتهیات نفسانی است که گناهان و معاصی از آن بر می خیزد و سرانجام روحانیّت و معنویّت را در انسان، می کشد. (مکارم شیرازی و همکاران، پیام امام، خطبه ۱۷۵، ج ۶، صص ۵۳۲ ــ ۵۳۳ )
پس با توجّه به مطالب به دست آمده این گونه نتیجه می گیریم که غفلت و بی خبری، منشأ بسیاری از انحرافات دیگر از جمله هوی پرستی می باشد. کسانی که غافل هستند همچون چهارپایان می مانند که بر عقل و قلب هایشان مُهر نهاده شده و به خاطر تبعیّت از غرائز حیوانی (هوای نفس) به حقایق توجّه نمی کنند پس غفلت یکی از عوامل و منشأ هوی پرستی می باشد.
و انسان را از درک حقایق باز می دارد و خطر بزرگی برای سعادت انسان ها است، خطری که هر لحظه ممکن است دامان انسان را بگیرد و او را به کام نیستی فرو برد، خطری که می تواند زحمات سالیان دراز عمر انسان را در یک لحظه بر باد دهد.
۲ .۲ . دنیاطلبی (مادی گرایی )
همچنین سبب و عامل هوی پرستی، دوست داشتن دنیا و آن را برگزیدن و به دست فراموشی سپردن آخرت است. زیرا کسی که دنیا را دوست بدارد و بر آن تکیه کند و آخرت را فراموش نماید، تلاشی دو چندان را از خود برای به دست آوردن همه آن چیزهایی که این علاقه مندی بر او تحمیل می کند، نشان می دهد. هرچند با راه و رسم دین خدا ناسازگار باشد. و این درست همان، هوی پرستی است.
قال رسول الله (ص): « الدّنیا سِجنُ المؤمِنِ وَ جَنّهُ الکافِرِ » . رسول اکرم (ص) فرمودند : « دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است » . (فیض کاشانی، محجه البیضاء، ج ۵، ص ۳۵۳ ).
قال النّبی (ص): الدّنیا مَلعُونهٌ مَلعُونٌ مَا فیها إلّا مَا کانَ لِلّهِ مِنها » . پیامبر اکرم (ص) فرمودند: « دنیا ملعون است و هر چه در آن است نیز ملعون است. مگر قسمتی از دنیا که برای خدا باشد ».( همان )
منظور از دوست داشتن دنیا علاقه به مال و فرزند و جاه و ….. به صورت افراط است که ما را از یاد خدا و معاد دور می سازد و مانع تکامل معنوی انسان می شود.
و مقصود از دنیایی که حبّ آن مذموم شناخته شده آن دنیایی است که آدمی را از یاد خدا غافل می کند، جاذبه و کشش آن، مردم را از اطاعت باری تعالی باز می دارد، راه گناه و ناپاکی را هموار می سازد و موجبات سقوط و تباهی انسان را فراهم می آورد. (حیدری نراقی، بررسی گناهان کبیره، ص ۲۶ ) .
۲ . ۲ . ۱٫ دنیا طلبی در قرآن :
خداوند متعال این سبب [ دنیا دوستی ] را مورد توجه قرار داده، می فرمایند: إنَّ الَّذین َ لا یَرجونَ لِقاءَنا وَ رَضوا باالحَیوه ِالدُّنیا وَ اطمَاَنّوا بِها وَ الَّذین هم عن ءایتِنا غافِلونَ . اُولئِکَ مأوئهُم ُ النّار ُ بِما کانوا یَکسبون َ . (یونس (۱۰ ) : ۷ ـ ۸ ) .
مسلّماً کسانی که (به روز رستاخیز و زندگی دوباره ایمان ندارند) دیدار ما را انتظار نمی کشند، و به زندگی دنیوی بسنده می کنند (و گمان می برندکه جهان دیگری پس از این جهان وجود ندارد) و به این جهان دل می بندند ( و برای جهان دیگر ، تلاش نمی نمایند )، و از آیات ( قرآنی و نشانه های جهانی ) ما غافل و بی توجّه می مانند. چنین کسانی جایگاهشان دوزخ است به سبب کارهایی که می کنند .
بعضی از مردم به هدف والایی که همان دیدار خداوند است امید ندارند و به دنیای دیگری که وجود دارد توجّه نمی کنند و به این دنیای ناپایدار و فانی اهمیّت می دهند و به آن دل بسته اند چنین افرادی مرتکب گناهانی می شوند و در نتیجه به آتش دوزخ کشانده می شوند پس ارتکاب این گونه اعمال هم نتیجه اعتقادات فاسد آن ها است. (ر.ک : طباطبایی، المیزان، ج ۱۰، صص ۱۵ ـ ۱۷ ؛ ر.ک : مدرسی، تفسیر هدایت، ج ۴، صص ۲۸۱ ـ ۲۸۳ ؛ ر.ک : قرشی، احسن الحدیث، ج ۴، ص ۳۵۲ ؛ ر.ک : طیب، اطیب البیان، ج ۶، صص ۳۵۰ ـ ۳۵۱ ) .
پس دنیا طلبی که همان علاقه به مال و فرزند و …. است منشأ هوی پرستی می باشد. و نیز در سوره لقمان آیه ۳۳ نیز آمده است که زندگی دنیا شما را فریب ندهد.
پس دنیا به هیچ عنوان انسان را فریب نمی دهد، بلکه این خود انسان است که به وسیله دنیا خود را فریب می دهد.
در آیه ۲۴ سوره جاثیه هم نیز آمده است: وَ قالوا ما هی اِلّا حَیا تُنا الدّنیا نَموتُ وَ نَحیا وَ ما یَهلِکُنا اِلّا الدّهر ُ وَ ما لَهم بِذالکَ مِن علمٍ اِن هم اِلّا یَظُنّونَ .
آن ها گفتند: (( چیزی جز همین زندگی دنیای ما در کارنیست؛ گروهی از ما می میرند و گروهی جای آن ها را می گیرند؛ و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمی کند. )) آنان به این سخن که می گویند علمی ندارند، بله تنها حدس می زنند .
تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه می گوید: که این آیه در این جا تنها از گروه خاصی از آن ها (منکران توحید) یعنی ” دهریین ” نام می برد، که مطلقاً وجود صانع حکیم را در عالم هستی انکار می کردند، در حالی که اکثر مشرکان ظاهراً به خدا ایمان داشتند و بت ها را شفیعان درگاه او می دانستند. آن ها گفتند: چیزی جز همین زندگی ما در کار نیست، گروهی از ما می میرند و گروهی زنده می شوند و جای آن ها را می گیرند، و نسل بشر همچنین تداوم می یابد و چیزی جز دهر و گذشت روزگار ما را هلاک نمی کند.
به این ترتیب هم ” معاد ” را انکار می کردند و هم ” مبدأ ” را. و آن ها روی معاد بیشتر تکیه می کردند به خاطر وحشتی بود که از آن داشتند، و تأثیری که ممکن بود در تغییر مسیر زندگی هوس آلود آن ها داشته باشد. پس آن ها تنها از گمان بی اساس خود پیروی می کنند، و گمان به هیچ وجه بی نیاز از حق نمی کند. (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۲۱، صص ۲۶۹ ــ ۲۷۳ ) .
پس این آیه اشاره به این دارد که مشرکان ( دهریون )، حیات را منحصر در زندگی دنیا دانسته اند و منکر معادند.
ـ محدود شمردن زندگی به این دنیا، نمودی از ناشنوایی، نابینایی و حق ناپذیر بودن دهریون .
ـ هواپرستان، معتقد به منحصر بودن زندگی انسان در دنیا و پایان یافتن آن با مرگ .
ـ گناه پیشگی و هواپرستی، دارای پیوند با بی اعتقادی به حیات اخروی .
ـ ایمان به معاد و حیات اخروی، مستلزم دوری از گناه و هواپرستی .
اگر انسان بیش از این حدّ به دنیا توجّه کند، نگران آن باشد، به آن دل ببندد، به طور مستقل و به خاطر خودش آن ها را مورد توجّه قرار دهد و به آن اهتمام ورزد، چنین دید و دلبستگی، نشانه نادانی انسان و تاریکی دل وی خواهد بود؛ چرا که، اگر انسان معرفت یابد که در واقع، دنیا جای ماندن نیست بلکه ماهیّت آن زودگذر است و ما پیوسته در آن سیر می کنیم و نه در خواب و نه در بیداری حتّی یک لحظه، در آن توقّف نداریم، در هریک از فصول سال بیش از سه ماه از عمر خود را نمی توانیم در آن توقّف کنیم و تا به خود می آییم متوجّه می شویم که سال ها و فصل ها و ایّام آن گذشت، آری، سرا پا و به تمام معنی در حال تغییر و تحوّل و حرکت است به سوی جهانی که در آن ثبات و ابدیّت، حاکم است به سوی قرار و زندگی جاودانی و ماندن، جایی که ورای آن دیگر جایی نیست برای رفتن. و اگر انسان چنین توجّهی یافت نسبت به دنیا، بیش از حدّ لازم، دل نمی بندد. (مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج ۱، ص ۲۰۰ ) .
و آیاتی نظیر ۲۱۲ بقره، ۱۴ آل عمران، ۲۴ نمل، ۷ روم و …. اشاره به این موضوع دارند. و این تعبیرات نشان می دهد که زرق و برق دنیای فریبنده یکی از موانع بر سر راه تکامل معنوی انسان است که تا این مانع را پشت سر ننهد راه به جایی نمی برد .
۲ . ۲ . ۲ . دنیا طلبی در نهج البلاغه :
دنیا دوستی و دنیا گرایی ریشه هواپرستی و بسیاری از گناهان می باشد . وقتی انسان اسیر محبّت دنیا شد، تمام تلاش خود را برای رسیدن به دنیا به کار می گیرد واین باعث می شود که نسبت به همه چیز کر و کور باشد. امام علی ( علیه السّلام ) در این زمینه به نمونه هایی اشاره کرده است.
در خطبه سوم نهج البلاغه که معروف به خطبه شقشقیه می باشد، زمینه و علت اصلی روی گرداندن پیمان شکنان از دستور خدا و رسولش (ص) درباره امامت امیرالمؤمنین (علیه السّلام) دنیاطلبی معرفی شده است، آن جا که پس از شکوه از خلفاء و پیمان شکنان [ ناکثین، قاسطین و مارقین ] می فرمایند: