مومانی^[۱۹] (۲۰۰۹)، مدل­های سری زمانی بارش اردن را تحلیل و بررسی نمودند. در این پژوهش از روش آریما بهره گرفته و نتایج این پژوهش حاکی از این می­باشد که بهترین مدل برای پیش بینی بارش­های اردن مدل­های (۱و۱و۰) و (۰و۰و۱) می­باشد و با بهره گرفتن از این مدل­ها بارش ماهانه را برای ۱۰ سال آینده پیش بینی نمود.

هاید ال گو و همکاران^[۲۰] (۲۰۰۹)، روند بارش ماهانه را در شبه جزیره ایبری طی نیمه دوم قرن بیستم مطالعه کردند. نتیجه بررسی آن­ها تغییر پذیری زمانی و مکانی قابل توجهی را در روند بارش ماهانه نشان داد، اما عموماٌ روند بارش منفی بوده است.
لویس و همکاران^[۲۱] (۲۰۰۹)، به مطالعه ی روند تغییرات بارش سالانه و فصلی شبه جزیره ایبری را در نیمه دوم قرن بیستم پرداختند. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که بارش­های فصلی در شرق شبه جزیره ایبری درحال کاهش می­باشد. به طور کلی کاهش بارش­های فصلی نسبت به بارش سالانه قابل توجه می باشد .
چاتوپادوای^[۲۲] (۲۰۱۰)، بارش­های تابستانه مونسون هند را از سال ۱۹۹۹-۱۸۷۸ مورد مطالعه قرار دادند و برای پیش بینی این بارش­ها پس از بررسی تصادفی بودن و عدم ثبات درون سری­ها زمانی آن از مدل­های (٠,١,١) آریما و شبکه عصبی ARNNاستفاده نمودند.
فصل دوم
مبانی نظری پژوهش
۲-۱- مقدمه
تغییرات اقلیمی در عصر حاضر یکی از مسائل چالش برانگیز مرتبط با مسائل زیست محیطی است. درک ما از تأثیرات بشر روی محیط مخصوصا آن­هایی که در ارتباط با گرم شدن ناشی از افزایش گازهای گلخانه­ای هستند، نشان می­دهد که تعدادی از پارامترها به احتمال زیاد در تغییر هستند که تعیین این تغییرات می ­تواند مشکل باشد.
۲-۲- نقش عوامل انسانی در تغییرات اقلیمی و ارزیابی اثرات آن
تغییر اقلیم یکی از مباحث جدید است که در محافل مختلف علمی مورد بحث می­باشد. بی ­شک مجموعه ­ای از عوامل مختلف به طور مستقیم و غیر مستقیم باعث تغییراتی اساسی در روند طبیعی اقلیم می­شوند. با یک دید کلی می­توان این عوامل را به عوامل طبیعی و انسانی تقسیم کرد که هر کدام از آن­ها در مقیاس­های زمانی و مکانی متفاوتی عمل ­می­ کنند. به نظر می­رسد که عوامل انسانی امروزه بیشتر مورد توجه می­باشند. اکثر دانشمندان علوم جوی معتقدند که چون نمی­ توان تا حدود زیادی با عوامل طبیعی تغییر اقلیم مقابله کرد، به ناچار باید با عوامل انسانی که باعث تغییر اقلیم و پیامدهای آن می­ شود تا حد امکان مقابله کرد و در این راه، به تقسیم بندی عوامل تغییر اقلیم پرداخته­اند. بنابراین در یک جمع­بندی عواملی را که باعث تغییر اقلیم می­شوند می­توان به سه دسته تقسیم بندی کرد: دسته­ی اول عوامل زمینی، دسته دوم عوامل کیهانی و فعالیت­های انسانی نیز به عنوان عامل سوم این تغییرات اقلیمی مطرح می­ شود که در مقایسه با دو عامل قبلی که در مقیاس­های زمانی طولانی مدت اتفاق ­می­افتد، نقش انسان در تغییرات اقلیمی در مقایس­های زمانی کوتاه مدت اتفاق می­افتد. به طوری که عامل اول و دوم را می­توان به عنوان عوامل طبیعی تغییر اقلیم در نظر گرفت که انسان نمی­تواند دخالتی در آن­ها داشته باشد و امروزه هنگامی­ که بحث تغییر اقلیم مطح می­ شود تغیرات خود به خودی اقلیم (تغییرات متأثر از عامل اول و دوم ) مدنظر نمی ­باشد. بلکه نقش انسان و انجام فعالیت­هایی که موجب این تغییرات می­ شود، مدنظر است. شدت تغییرات اقلیمی در چند سال اخیر به خاطر فعالیت­های صنعتی و آلوده کننده­ های انسانی روند افزایشی بیشتری یافته، به طوری که میزان غلضت مواد سمی و دی­اکسید کربن در جو به حد بحرانی رسیده و آلودگی­های حرارتی، تغییرات زیادی را در آلبدوی سطوح مختلف و ترکیبات اقیانوس­ها و دریاها به وجود آورده است. چنین مسائلی می ­تواند یک سری مشکلات جدی برای انسان و محیط زیست و نیز ذخایر غذاییش به وجود آورند. (وارثی و محمدی، ۱۳۸۶: ۱۳۱-۱۵۲)
۲-۳- تعریف سری زمانی
یک سری زمانی مجموعه ­ای از مشاهدات است که بر حسب زمان و به فواصل مساوی زمانی مرتب شده باشد. سری­های زمانی در اقتصاد، بازرگانی، تجارت و مهندسی و … کاربرد دارند.
یک سری زمانی را می­توان به حرکت ذره تحت نیروهای فیزیکی تشیبه کرد با این تفاوت که در سری­های زمانی نیروی اقتصادی، اجتماعی و … جانشین نیروهای فیزیکی می­شوند.
هدف از مطالعه سری­های زمانی، قابلیت برآورد ارزش یا میزان برای یک فاصله مشخص است. جامعه شناسان، اقتصاددانان، روانشناسان، متخصص محیط زیست و دیگران اغلب الگوهای رشد چند سری را به منظور اطلاع از بعضی پدیده ­ها در جامعه مطالعه کرده و بر مبنای آن وضعیت آینده را پیش بینی می­ کنند.
اگر چه مطالعه تاریخی سری­های زمانی سبب شناسایی عواملی می­شوند که سبب تغییر در سری­ها هستند، اما مهم­ترین هدف مطالعه سری­های زمانی قابلیت پیش ­بینی ارزش نامعلوم سری­ها است. با بهره گرفتن از این اطلاعات، انتخاب­های آگاهانه­ای می­توان سرمایه گذاری، تصمیم برای تولید، اختراعات و غیره انجام داد. اگر کسی فرض کند عوامل منظم و مکرری از نظر تولید و پیش بینی سری­های زمانی با یکدیگر اثر متقابل دارند، در آن صورت، می­توان این عوامل را تجزیه و تحلیل کرده و سری­ها را با اطمینان بیشتری پیش بینی کند و بر مبنای آن­ها تصمیم بگیرد. ( فرشادفر، ۲۹۸:۱۳۸۱)
یک سری زمانی را از نظر ریاضی می­توان با رابطه تابعی زیر تعریف
رابطه شماره (۱) فرمول رابطه تابعی سری زمانی
که در آن Y مقدار پدیده (یا متغییر) مورد بررسی در زمان t است.
بنابراین اگر مقادیر یک متغییر یا یک پدیده در زمان­های t₁,t₂,…,t_n وy₁,y₂, …,y_n
رابطه شماره (۲و۳) فرمول­های رابطه سری زمانی اگر مقادیر یک متغییر در زمان­های t₁,t₂,…,t_n و y₁,y₂, …,y_n باشند.
T: t₁,t₂,…,t_n
Y: y₁,y₂, …,y_n
تشکیل یک سری زمانی می­دهد. بدین ترتیب مقادیر t می ­تواند به طور سالانه، ماهانه، هفته­ای، روزانه، ساعتی داده شود. نمودار یک سری زمانی نموداری است که از رسم مقادیر سری زمانی در مقابل زمان های مربوطه حاصل می شود. (متغییر مستقلt در طول محورx ها و متغییر وابسته y در طول محورyها).
۲-۴- ویژگی­های سری­های زمانی
برای اهداف یک سری زمانی دنباله­ای از مشاهدات بر روی یک متغییر مورد توجه است. متغییر در نقاط گسسته­ای از زمان، که معمولاً فاصله­ای مساوی دارند، مشاهده می­ شود. تجزیه و تحلیل سری­های زمانی متضمن توصیف فرایند یا پدیده­ای است که تولید دنباله می­ کند. جهت پیش بینی سری­های زمانی، لازم است که رفتار فرایند را با یک مدل ریاضی که قابل گسترش برای آینده باشد توصیف کرد. لازم است که مدل نماینده خوبی از مشاهدات در هر بخش موضعی از زمان نزدیک به حال باشد. معمولاً نیاز نیست که مدل نماینده­ی مشاهدات خیلی قدیمی باشد به علت اینکه این گونه مشاهدات از ویژگی­های زمان حال برخوردار نیستند، و یا مشاهدات خیلی دوری را در آینده­ی ماورای زمان لیدتایم که در طول آن پیش بینی به عمل می ­آید، باشد. به محض اینکه مدل معتبری برای فرایند سری­ها زمانی تثبیت شد، یک تکنیک پیش بینی مناسب را می­توان توسعه داد. (مونتگری و همکاران،۱۳۷۱ :­۱۳-۱۲).
۲-۵- تقسیم بندی سری­های زمانی
سری­های زمانی اقلیم براساس تعداد، عامل و رفتار آن­ها به ۷ دسته تقسیم می شوند:
سری­های زمانی یک متغییره
سری­های زمانی چند متغییره
سری­های زمانی با قاعده و بی قاعده
سری زمانی ایستا و ناایستا
سری­های مستق و وابسته
سری­های زمانی متناوب
سری­های قابل شمارش
۲-۶- مولفه­های اصلی سری زمانی
اگر مقادیر یک پدیده را در دوره­ های مختلف زمانی مشاهده کنیم، این مقادیر تغییرات و نوسانات محسوسی را نشان می­دهد. چون مقدار یک پدیده نه به وسیله یک عامل بلکه توسط چندین عامل متاثر می­شوند، لذا این نوسانات و افت و خیزها بوجود می­آیند.
عوامل و نیروهای مختلفی که مقادیر یک پدیده در سری زمانی تحت تأثیر قرار می­ دهند می­توان به چهار دسته تقسیم نمود که این مجموعه دسته­ها را مولفه یا اجزای یک سری زمانی می­نامند.
الف) روند یا نوسانات دراز مدت
ب) نوسانات دوره­ای یا نوسانات کوتاه مدت
ج) نوسانات تصادفی یا نامنظم
د) نوسانات چرخه­ای
۲-۶-۱- روند یا نوسانات دراز مدت
گرایش عمومی داده ­های یک سری زمانی به ترقی، تنزل یا رکود در یک دوره طولانی از زمان را روند می نامند. این پدیده را بیشتر در سری­ها زمانی مربوط به اقتصاد و بازرگانی مشاهده می­کنیم.
اصطلاح دوره زمانی طولانی دقیقاً تعریف نمی­ شود، بلکه بستگی زیادی به طبیعت داده ­ها دارد. در برخی پدیده ­ها این دوره زمانی که چند ساعت بیش نیست ممکن است به اندازه کافی طولانی باشد در حالی که در بعضی موارد ممکن است چندین سال کافی نباشد.
در یک چنین پدیده­ای مقادیر برای دوره کوتاه ۲ تا ۳ سال تحت تأثیر تغییرات چرخه­ای قرار نمی­گیرد و روند واقعی آشکار نمی­کند. برای اینکه یک تصویر واقعی از روند را داشته باشیم، مقادیر سری­زمانی بایستی روی دوره­ای که است دست کم ۲ یا ۳ چرخه کامل را شامل شود، آزمایش شود.

۲-۶-۱-۴-درصد تقسیم سود
بسیاری بر این باورند که شرکتی که سیاست سود دائمی دارد و هر سال مقداری از سود خود را بین سهام داران تقسیم می کند شرکت موفقی است در حالی که در عمل این طور نیست. در حقیقت اگر به تقسیم سود به عنوان معیار اندازه گیری عملکرد اتکا کنیم قطعا نتیجه گیری صحیح نخواهد بود.
سود تقسیمی به سیاست سرمایه گذاری در شرکت بستگی دارد. در شرکت هایی که فرصت های سرمایه گذاری سودآور دارند سود را به عنوان یک منبع تامین مالی مثل سایر منابع مالی از قبیل وام، صدور سهام عادی و ممتاز تلقی می کنند. در حقیقت اگر شرکت فرصت سرمایه گذاری سودآور داشته باشد تقسیم سود اقرار به ضعف مدیریت شرکت در اجرای فرصت های سرمایه گذاری سودآور است. البته گاهی اوقات شرکت به دلیل اشباع شدن، فرصت های سرمایه گذاری ندارد. چنین مواقعی که بازده سرمایه گذاری کمتر از هزینه سرمایه است، تقسیم سود سیاست درستی خواهد بود. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۱-۵-نرخ بازده صاحبان سهام
نرخ بازده صاحبان سهام نیز دارای معایبی به شرح زیر می باشد :
همان طور که قبلا در مورد سود ذکر شد، نرخ بازده از تقسیم سود به حقوق صاحبان سهام به دست می آید. بنابراین نرخ بازده از سود ناشی می شود و سود حسابداری با توجه به روش محاسبه استهلاک، سرقفلی، هزینه های تحقیق و توسعه، روش ارزیابی موجودی، دخایر و… تغییر خواهد کرد. یعنی مدیریت می تواند با توجه به اهداف خود سود و نرخ بازده صاحبان سهام را تغییر دهد.

نرخ بازده حقوق صاحبان سهام تحت تاثیر روش تامین مالی شرکت است. اگر بازدهی که یک شرکت به دست می آورد بیش از نرخ بهره ی وام باشد در چنین شرایطی هر چه نسبت بدهی بیشتر باشد نرخ بازده صاحبان سهام افزایش می یابد. ولی برعکس اگر نرخ بازده سرمایه شرکت از نرخ بهره وام کمتر باشد هر چه نسبت بدهی بیشتر گردد نرخ بازده صاحبان سهام کاهش می یابد، بنابراین برای مقایسه نرخ بازده شرکت ها، به جای نرخ بازده حقوق صاحبان سهام باید نرخ بازده دارایی های شرکت مد نظر قرار گیرد.
نرخ بازده شرکت زمانی نشان دهنده موفقیت شرکت است که از متوسط نرخ هزینه سرمایه شرکت بیشتر باشد. نرخ بازده به تنهایی بدون مقایسه با متوسط نرخ هزینه سرمایه، معیاری غلط برای اظهارنامه و قضاوت درباره عملکرد شرکت خواهد بود. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۲-رویکرد مدیریت مالی
از مهمترین معیارهای این رویکرد، می توان به مدل های مختلف قیمت گذاری دارایی های سرمایه ای و مدل آربیتراژ اشاره کرد. در این مدل با محاسبه بازده سرمایه گذاری ها و مقایسه آن با نرخ بازده مورد انتظار سرمایه گذاران، عملکرد واحدهای تجاری را مورد ارزیابی قرار می دهند. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۲-۱-مدل قیمت گذاری دارایی های سرمایه ای
یکی از مهمترین مدل های ارزش گذاری در دانش مدیریت مالی قیمت گذاری دارایی های سرمایه ای (Capital Asset Pricing Model)، است. با بهره گرفتن از این مدل، از طریق محاسبه بازده سرمایه گذاری ها و مقایسه آن با نرخ بازده مورد انتظار سرمایه گذاران در گذشته، می توان عملکرد واحدهای تجاری را مورد ارزیابی قرار داد. همچنین با برآورد نرخ بازده مورد انتظار سرمایه گذاری ها از طریق این مدل و مقایسه آن با نرخ بازده مورد انتظار سرمایه گذاران، برنامه های آتی مدیریت شرکت مورد ارزیابی قرار می گیرد.
مدل قیمت گذاری دارایی های سرمایه ای بیان می کند که اوراق بهاداری که به نحو صحیح قیمت گذاری شده باشند باید برای سرمایه گذاران آن ها، نرخ بازده ای مساوی نرخ سود تضمین شده اوراق بهادار بدون ریسک به علاوه صرفی بابت تقبل ریسک تامین نماید. در این مدل یک ارتباط خطی بین بتای سهام، که معرف ریسک سیستماتیک اوراق بهادار است، و نرخ بازده مورد انتظار اوراق بهادار وجود دارد. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۲-۲-مدل قیمت گذاری آربیتراژ
تئوری قیمت گذاری آربیتراژ (APT) نیز همانند مدل قیمت گذاری دارایی های سرمایه ای، رابطه بین ریسک و بازده مورد انتظار را نشان می دهد. با این تفاوت که در این تئوری از مفروضات و رویه های متفاوتی استفاده می شود.
در تئوری قیمت گذاری آربیتراژ برای توضیح بازده اوراق بهادار از مدل عامل استفاده می شود. در این مدل، بازده دارایی ها از دو منبع ناشی می شود : یک منبع عمومی و یک منبع منحصر به فرد. طبق مفروضات، عامل منبع عمومی دارای ارزش مورد انتظار صفر است. بنابراین موضوع مربوط به انحراف از ارزش مورد انتظار است. منبع منحصر به فرد بازده، متغیر تصادفی است که انتظار می رود این عامل هم دارای ارزش مورد انتظار صفر باشد. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۳-رویکرد تلفیقی
در این رویکرد ارزیابی با ترکیب و تلفیق داده های حسابداری و اطلاعات بازار صورت می پذیرد. نسبت قیمت به سود هر سهم (P/E)، نسبت ارزش بازار دارایی ها به ارزش دفتری آن ها و نسبت کیوتوبین از جمله مهمترین این معیارهاست. این معیارها نمی توانند به تنهایی معیار تصمیم گیری قرار بگیرند و تجزیه و تحلیل آن ها الزاما باید بر مبنای این نسبت ها در چارچوب تحلیلی جامع و با ملاحظه سایر عوامل تاثیر گذار انجام گیرد. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۳-۱-نسبت قیمت به سود هر سهم
این نسبت ابزاری رایج برای تحلیل وضعیت شرکت ها، صنایع و بازار است. این نسبت پایه ارزیابی قیمت سهام بر مبنای سود شرکت است و بیشتر از سایر عوامل به عنوان پایه قیمت گذاری مورد استفاده قرار می گیرد. محاسبه این نسبت ساده است و به دلیل عدم دخالت عوامل ذهنی و قضاوت های فردی، کلیه استفاده کنندگان از این روش، به نتایج یکسانی می رسند. مطالعات تجربی نشان می دهد که رابطه نسبت قیمت به درآمد هر سهم با نرخ تورم، نرخ بهره و نرخ بازده مورد انتظار معکوس است. در همین حال، رابطه این نسبت با نرخ رشد سود مورد انتظار شرکت مثبت و مستقیم است.
هر چه قدر نسبت قیمت به عایدی هر سهم بیشتر باشد، انتظار بر این است که در سال های آتی، عایدی با نرخ رشد بیشتری افزایش یابد. تحلیلگران برای پی بردن به نرخ رشد عایدی، از بررسی رشد عایدی در گذشته کمک می گیرند و با در نظر گرفتن قابلیت بالقوه رشد عایدی در آینده، سطوحی از نرخ رشد را برای شرکت تعیین می کنند. سپس این نرخ را با نسبت قیمت به عایدی هر سهم مقایسه می نمایند. در صورتی که نسبت قیمت به عایدی هر سهم، از نرخ رشد عواید آتی سهم بیشتر باشد، سهام بالای ارزش تلقی می شوند و در صورتی که نسبت قیمت به عایدی هر سهم از نرخ رشد مورد انتظار کمتر باشد، زیر ارزش تلقی می شوند. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۳-۲-نسبت ارزش بازار دارایی ها به ارزش دفتری آن ها
این نسبت از تقسیم ارزش بازار دارایی ها به ارزش دفتری آن ها به دست می آید. طبق این معیار، هر چه مقدار این نسبت بزرگ تر باشد، عملکرد مدیریت بهتر می باشد و بر عکس. گرچه این نسبت بینشی از طرز تفکر سرمایه گذاران نسبت به عملکرد گذشته و دورنمای آتی شرکت به مدیریت می دهد، اگر نسبت های نقدینگی، مدیریت دارایی ها و بدهی ها و سودآوری تماما مطلوب باشند، در این صورت نسبت ارزش های بازار به ارزش دفتری دارایی ها نیز مطلوب خواهند بود و در نتیجه، به احتمال قریب به یقین قیمت هر سهم عادی شرکت به ارزش مورد انتظار آن نزدیک می شود. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۳-۳-نسبت کیوتوبین
این نسبت یکی دیگر از ابزارهای اندازه گیری عملکرد شرکت هاست که از نسبت ارزش دفتری بدهی ها به علاوه ارزش بازار سرمایه شرکت بر روی ارزش دفتری دارایی های آن به دست می آید. نسخه ی اول این نسبت در سال ۱۹۷۷ توسط جیمز توبین ارائه گردید و باعث ایجاد تحولی عظیم در امر ارزیابی عملکرد شرکت ها شد. بعد از تحقیقات متعددی که متعاقبا پس از ابداع اولیه ی شاخص کیوتوبین انجام پذیرفته، نسخه های متداول بسیار زیادی از این شاخص به وجود آمده است، از قبیل کیوتوبین استاندارد، کیوتوبین ساده، کیوتوبین تعدیل شده، و… این نسبت بیان می کند که اگر شرکت ها دارای نسبت کیوتوبین بالای یک باشند، در مقایسه با شرکت هایی که دارای نسبت کمتر از یک هستند انگیزه و درصد احتمال بالایی برای سرمایه گذاری دارند.
به علت انتقادات زیادی که اخیرا در استفاده از معیارهای اندازه گیری عملکرد با بهره گرفتن از داده های حسابداری مطرح شده، جهت دوری گزیدن از این نواقص، شاخص کیوتوبین مطرح شد. از دیدگاه تئوری، نسبت کیوتوبین به جای این که یک نسبت بازده حسابداری مانند نسبت بازده حقوق صاحبان سهام و یا نسبت بازده مجموع دارایی ها باشد، بیشتر یک معیار اندازه گیری است. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۴-رویکرد اقتصادی
در این رویکرد، بیشتر مفاهیم اقتصادی برای ارزیابی عملکرد واحدهای تجاری استفاده می شود یعنی با تبدیل اطلاعات حسابداری از طریق انجام برخی تعدیلات به اطلاعات اقتصادی، این اطلاعات را مبنای ارزیابی عملکرد شرکت ها قرار دهند. این معیارها شامل ارزش افزوده اقتصادی، ارزش افزوده اقتصادی تعدیل شده، ارزش افزوده بازار می باشند و به عنوان بهترین معیارهای ارزیابی عملکرد مطرح اند زیرا ارزشی برای شرکت تعیین می کنند که مستقیما به عملکرد مدیریت بستگی دارد و به ارزش واقعی شرکت نزدیک است. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۶-۴-۱-ارزش افزوده اقتصادی Economic Value Added
به طور کلی می توان گفت که هدف از اندازه گیری سود عبارت است از تعیین این که وضعیت یک واحد تجاری در نتیجه عملیاتی که طی یک دوره معین انجام داده چه میزان تغییر یافته است. ولی باید توجه داشت که علاوه بر مبلغ سود کیفیت آن نیز مهم است. این که سود با چه میزان سرمایه گذاری حاصل شده و هزینه سرمایه چقدر بوده است. این مفهوم از سودآوری در معیار ارزش افزوده اقتصادی نهفته است. این معیار میزان اثر بخشی عملیات شرکت را اندازه گیری می کند اگر نتیجه این اندازه گیری مثبت بود می توان چنین نتیجه گرفت که مدیریت طی عملیات دوره جاری ارزش شرکت را افزایش داده است و چناچه منفی بود عملکرد مدیریت باعث کاهش ارزش واحد تجاری شده است. (داداشی خالص، ۱۳۸۷)
۲-۷-پیشینه و تکامل ارزش افزوده اقتصادی
تکامل سود اقتصادی یا همان ارزش افزوده اقتصادی ریشه های تاریخی دارد که رد پایش را می توان در تعاریف اقتصاددانان کلاسیک از سود باقی مانده (سود اضافی) جست. به عنوان مثال، آلفرد مارشال، اقتصاددان معروف انگلیسی در ۱۸۹۰ سود اقتصادی را این گونه تعریف می کند:
سود اقتصادی آن چیزی است که بعد از کسر کل هزینه های سرمایه باقی می ماند که می توان آن را “سود مدیریت” یا “سود تهعد” نیز نامید. بر اساس تعریف مارشال، دیدگاه اقتصاددانان کلاسیک در مورد سود به طور ریشه ای متفاوت از ابزارهای حسابداری سنجش سود مانند سود پس از بهره و مالیات و سود نقدی پس از بهره و مالیات و … است. تفاوت کلیدی بین سوداقتصادی و سود حسابداری دراین نهفته است که اقتصاددانان اعتقاد دارند یک شرکت واقعا زمانی سودآور است که:
درآمدش بتواند هزینه های جاری عملیاتی و تولیدی شرکت را پوشش دهد.
بازدهی معقولی را برای مالکان که سرمایه شان را در شرکت به کار انداخته اند ایجاد کند.
اساسا نظریه ارزش افزوده اقتصادی بر مبنای دو اصل زیر بنا شده است:
شرکت سودآور نیست، مگر این که درآمدهایش بیش از هزینه های فرصت آن باشد.
ثروت سهام داران زمانی ایجاد می شود که مدیران شرکت، تصمیمات سرمایه گذاری را طوری اتخاذ کنند که ارزش فعلی خالص آن ها (با نرخ تنزیلی حداقل معادل هزینه ی سرمایه ی شرکت) مثبت باشد.
در حالی که ریشه های EVA به اقتصاددانان کلاسیک بر می گردد، سه اقتصاددان پیشرو آمریکایی قرن بیستم، ایروینگ فیشر، در طول دهه ۱۹۳۰ و میلرو مودیلیانی(MM) از ابتدای دهه ۱۹۵۰ تا اواخر دهه ۱۹۶۰ معنی کاملتری از سود اقتصادی در حوزه ارزش گذاری شرکت بسط داده اند.
فیشر، یک ارتباط اساسی بین NPVوجریانات نقدی مورد انتظار تنزیل شده ایجاد کرد. MM، نشان داد که تصمیمات سرمایه گذاری با NPV مثبت، محرک ارزش و قیمت سهام شرکت است. در طول دهه ۱۹۷۰، استرن در حال بررسی مشکلات و معایب روش های ارزش گذاری مبتنی بر حسابداری بود، تا این که در سال ۱۹۸۶ شریکش آقای استیوارت در موسسه مشاوره ای استرن و استیوارت(واقع در نیویورک) کتاب The Quest for Value را منتشر کرد و دراین کتاب، EVA را به عنوان روش تعیین ارزش حقوق صاحبان سهام معرفی نمود. در واقع EVA در طی ۲۰ سال که استرن استیوارت با هم کار می کردند، توسعه یافت. (بنانی، ۱۳۸۶)
۲-۸-محاسبه ارزش افزوده اقتصادی
ارزش افزوده اقتصادی از حاصل ضرب تفاوت بین نرخ بازده ® و نرخ هزینه سرمایه © در مبلغ سرمایه به دست می آید :
EVA = ارزش افزوده اقتصادی
WACC= C = نرخ میانگین موزون هزینه سرمایه
RONA = r = نرخ بازده سرمایه گذاری
Capital = سرمایه به کار گرفته شده
NOPAT = سود خالص عملیاتی پس از مالیات
پس می توان فرمول ارزش افزوده اقتصادی را نیز به صورت زیر نوشت : (محمودزاده، ۱۳۸۹)
۲-۹-اجزای تشکیل دهنده ارزش افزوده اقتصادی
مهمترین اجزای ارزش افزوده اقتصادی عبارت است از :

شکل (۱-۱) سیانوریک کلرید
مشتقات ۱و۳و۵-تری آزین کاربرد های متعددی در ساختارهای سوپرامولکولی^[۸] دارند ] ۱۵[ . هم چنین کاربردهایی در شیمی دارویی ، کاتالیستی و شیمی پلیمر دارد ] ۱۶[ . در ادامه راجع به انواع واکنش های سیانوریک کلراید توضیحاتی ارائه خواهد شد .
۱-۲-۱- سنتز انشعابی دندریمرهای تری آزین
سنتز دندریمرهای تری آزین منجر به افزایش بازده ، آنالیز ساده تر و بهبود انحلالپذیری محلول می شود . سنتز دندریمرهای تری آزین با بهره گرفتن از تری متیلن-پی پیریدین نمونه ای از سنتزهای انشعابی است . روش اولیه سنتز این ترکیب ها با هیچکدام از روش های حلقه افزایی یا جانشینی هسته دوستی آروماتیکی انجام نشده است . با وجود اهمیت سنتزی جریان حلقه افزایی ، روش ، به تشکیل ساختارهای جانشینی متقارن محدود می شود . کاربرد بالقوه این دندریمرهای تری آزین در علم مواد و پزشکی برگرفته از ساختار محصولات جانشینی نامتقارن است . چنین کاربردهای پیرامونی می تواند نقش هایی مثل کاربرد در شیمی درمانی ، جداسازی و انتقال ژن در بر داشته باشد [۱۷] .
۱-۲-۱-۱- پلیمرهای پرشاخه دندریتی با ۱و۳و۵-تری آزین
پلیمرهای پرشاخه دندریتی به دلیل ویژگی های ساختاری و جدید ، به تازگی توجه زیادی را به خود جلب کرده اند . پلیمرهای پرشاخه در این زمینه را می توان به دو بخش طبقه بندی کرد .
اول ، ماکرومولکول های دندریتیکی که توسط روش مرحله به مرحله واگرا یا همگرا تهیه می شوند .
این روش ها مونودیسپرس^[۹] بالا ایجاد می کنند و ماکرومولکول ها را به طور منظم شاخه دار می کنند . گام های سنتزی تکراری و پر زحمت ، منجر به بسیاری از مشکلات در فرایندهای سنتزی می شوند [۱۸] .
دوم ، براساس پیش بینی فلوری^[۱۰] است که پلیمریزاسیون مستقیم مونومرهای نوع ABX پلیمرهای پر شاخه با یک گروه عاملی A واکنش نداده و (X-1)n+1 گروه عاملی B واکنش نداده تولید می کند که درآن n درجه پلیمریزاسیون است [۱۹-۲۰]یکی از مسائل مهم در این زمینه همانطور که رابطه ویژگی ساختاری پلیمرهای پرشاخه می تواند به طور سیستماتیک بررسی شود ، طراحی ساختار مولکول های نوع AB₂ و پلیمرهایشان است .
در سال ۱۹۹۶ محققینی همچون چول هی کیم^[۱۱] ، یانگ کیوچانگ^[۱۲] وموفق به انجام واکنش هایی شدند که در آن سنتز پلیمرهای پر شاخه به دست آمده توسط پلیمریزاسیون یک-گلدانی از مونومر نوع AB2با نیمه ۱و۳و۵-s-تری آزین انجام شد] ۲۱[ . در سال۲۰۱۲ دانشمندان هندی از جمله دایانادا اس بادیگر^[۱۳] و باساواراج آر . پاتیل^[۱۴] ، توانستند هیدرازون های سه بازویی ستاره ای شکل ۱و۳و۵-تری آزین را که خاصیت ضد سرطانی دارد بسازند] ۲۲[.
شکل (۱-۲) نمونه ای از پلی اتیلن های پرشاخه دندریتیکی ۱و۳و۵-s-تری آزین
۱-۲-۱-۲- کوپلیمرهای^[۱۵] دمبلی شکل سه بلوکه تری آزین دندریتیکی
کوپلیمرهای خطی دندریتیکی نوعی از ساختارهای هیبریدی هستند که دو نوع خطی و دندریتیکی از طراحی ماکرومولکولی راشامل می شوند . ترکیب شدن یک یا چند قسمت مساوی دندریتیکی با یک یا چند زنجیر خطی در یک ماکرومولکول می تواند تاثیر عمیقی روی ویژگی های نهایی ماده هیبریدی ای که حاصل می شود داشته باشد .
کوپلیمرهای خطی دندریتیکی به پنج گروه اصلی تقسیم می شوند .
۱-کوپلیمر خطی-دندریتیکی دی بلوکه AB که شامل یک بلوک A و یک بلوک B دندریتی است [۲۳] .
۲-کوپلیمر ABA خطی-دندریتیکی سه بلوکه که شامل بلوک خطی B و بلوک دندریتیکی A است [۲۴-۲۵] .
۳-کوپلیمرهای خطی-دندریتیکی زنجیر جانبی عامل دار شده یا دندرونیز [۲۶] .
۴-کوپلیمرهای خطی-دندریتیکی ستاره ای شکل که در آن بلوک ها به بازوهای یک پلیمر ستاره ای متصل می شوند [۲۷] .
۵-کوپلیمر های بلوکه خطی-دندریتیکی چند شاخه ای (چند بازویی) با دندریمر و بازوهای پلیمری خطی [۲۸] .
در سال ۲۰۰۵ دکتر محسن عادلی و آقای حسن نمازی موفق به ساخت کوپلیمرهای دمبلی شکل ۳ بلوکه تری آزین دندریتیکی-پلی اتیلن گلیکول-تری آزین دندریتیکی شدند .
سپس با بهره گرفتن از معرف های مختلف و طی مراحلی گام به گام ، ماکرومولکول های مختلف حاوی انواع مختلف گروه های عاملی به دست آمدند . ماکرو مولکول ها حاوی انواع مختلفی از گروه های عاملی هستند که در آن ها تعداد و مکان هر نوع از گروه های عاملی کنترل شده اند و به عنوان کاندیداهای خوبی برای معماری مولکولی و در نهایت آماده سازی نانوابزارها به رسمیت شناخته شده اند . لازم به ذکر است که کوپلیمرهای خطی دندریتیکی مبتنی بر اتیلن گلیکول به عنوان هسته ، دارای انواع برنامه های کاربردی بالقوه در زمینه سیستم های پوششی ، سنسورهای شیمیایی هیدروژل ها و دارورسانی است [۲۹] .

شکل (۱-۳) کوپلیمرهای دمبلی شکل ۳ بلوکه تری آزین دندریتیکی-پلی اتیلن گلیکول-تری آزین دندریتیکی .
۱-۳- کامپوزیت ها^[۱۶] ترکیباتی با دو یاچند فاز مشخص
کامپوزیت به ماده مرکبی اطلاق می شود که از دو یا چند فاز مشخص تشکیل شده ، به نحوی که فازها به صورت مجزا ، خواص کاملا متفاوتی با یکدیگر داشته باشند . هدف از تهیه کامپوزیت ها ، تقویت یکی از فازهای تشکیل دهنده این مواد است . کامپوزیت های زمینه پلیمری از نظر نوع فاز تقویت کننده به سه گروه کامپوزیت های لیفی ، پودری و سطحی تقسیم بندی می شوند . در کامپوزیت های لیفی ، فاز تقویت کننده از رشته های کوتاه یا بلند الیاف تشکیل شده و در کامپوزیت های پودری ، این فاز به صورت پودر یا ذرات ریز است [۳۰] .
۱-۳-۱- کامپوزیت های زمینه پلیمری حاوی تری آزین
پلیمرهای حاوی تری آزین ، نمونه ای از کامپوزیت هایی هستند که عموما فاز تقویت کننده در آن ها پودری بوده و نانوذرات فلزی می توانند به صورت فاز جداگانه بر سطح آن ها بنشینند . این گروه از کامپوزیت ها به دلیل حضور نانوذرات ، متعلق به دسته ای از کامپوزیت ها به نام نانوکامپوزیت هستند که در ادامه توضیحاتی راجع به آن ها ارئه می گردد .
۱-۳-۱-۱- ترکیب پلیمر کیتوسان^[۱۷] با تری کلرو تری آزین نمونه ای از کامپوزیت ها
امروزه پلیمرهای زیست سازگار مانند کیتوسان به عنوان جایگزینی برای مواد پلیمر سنتزی در اصلاح خصوصیات کالای پشمی استفاده می شود . کیتوسان فراوانترین پلی ساکارید طبیعی بعد از سلولز است که از دی استیله نمودن کتین^[۱۸] با بهره گرفتن از هیدروکسید سدیم به دست می آید. کیتوسان دارای سه گروه فعال است که دارای شامل دو گروه هیدروکسیل و یک گروه آمینو می باشد . در تحقیقات بسیاری از کیتوسان به عنوان عاملی جهت بهبود خواص رنگرزی ، خواص ضد میکروب و افزایش مقاومت در برابر نمدی شدن کالای پشمی استفاده شده است .در تعداد زیادی از تحقیقات از اسیدسیتریک ، گلوتارآلدهید و گلی اکسال جهت اتصال کیتوسان بر روی پشم استفاده شده است [۳۱-۳۲] . از آن جا که استفاده از مواد شیمیایی قابل پخت مانند اسیدسیتریک به منظور اتصال کیتوسان به کالای پشمی از مزیت های کیتوسان می کاهد و احتمال زردی و کاهش استحکام بالا را باعث می شود ، کاربرد مواد پیوند دهنده مناسب مانند کلروتری آزین می تواند جایگزین خوبی برای این دسته از مواد شیمیایی قابل پخت باشد . درسال۲۰۱۱ محققینی مثل ثمر شرف^[۱۹] و کلوز اوپویس^[۲۰] ، موفق به انجام واکنشی شدند که در آن اتصال سیانوریک کلراید به کیتوسان و پنبه برای بهبود خواص کاربردی آن ها انجام شده است [۳۳] .
۱-۳-۲- نانوکامپوزیت ها ، ترکیباتی با یک یا چند فاز در ابعاد نانویی
با وجود کارایی مطلوب فناوری کامپوزیت در تهیه مواد با خواص مطلوب ، در اغلب موارد ، مواد کامپوزیتی پاسخگوی نیازهای صنعتی نبودند . در سال های اخیر پژوهشگران دریافته اند که چنانچه بتوان مواد را در مقیاس های کوچکتر تهیه کرد ، پیوندهایی که ماده باابعاد کوچک با فازهای اطراف خودبرقرار می کند ، به مراتب قویتر از مقیاس های بزرگتر است [۳۴] . بر این اساس شاخه جدیدی از کامپوزیت ها به نام نانوکامپوزیت ها ، ارائه و توسعه یافته است . نانوکامپوزیت ماده مرکبی است که حداقل یکی از فازهای تشکیل دهنده آن دارای ابعاد نانو (بین ۱ تا ۱۰۰ نانومتر ) باشد [۳۵] . نانوکامپوزیت ها در مقایسه با سایر کامپوزیت ها ، به دلیل داشتن خواص فیزیکی ، مکانیکی و شیمیایی مطلوب تر ، کاربردهای وسیعتری دارند . برخی از کاربردهای این مواد عبارتند از : صنایع هوانوردی ، اتومبیل سازی ، لاستیک ، ارتباطات ، صنایع شیمیایی ، متالوژی ، داروسازی ، بهداشت و علوم بیولوژیکی و فناوری های انرژی [۳۶] .
بهبود ویژگی های نانوکامپوزیت ها به ویژه بهبود خواص مکانیکی در مقایسه با پلیمرهای خالص ، از دیدگاه های مختلف قابل توجه است . از دیدگاه زیست محیطی ، نانوکامپوزیت ها به دلیل دارا بودن خواص مکانیکی مطلوب ، نسبت به مواد پلیمری مشابه خالص ، دارای طول عمر و زمان مصرف بلند مدت بوده و از این رو مشکل ضایعات و دورریزی این مواد و به دنبال آن ، مشکلات زیست محیطی آن نیز کاهش می یابد . هم چنین از خصوصیات متنوع نانوکامپوزیت ها می توان به بالا بودن نسبت سطح به حجم ، انعطاف پذیری بالا بدون کاهش استحکام در برابر خراشیدگی و همچنین خواص نوری مطلوب مانند شفافیت که به اندازه ذره بستگی دارند اشاره نمود [۳۷-۳۸] . با توجه به این مزایا بررسی بیشتر این مواد می تواند حائز اهمیت باشد .
۱-۳-۲-۱- نانوکامپوزیت های زمینه پلیمری
نانوذرات بیشترین کاربرد را به عنوان ماده تقویت کننده در نانوکامپوزیت ها دارند . اضافه کردن ذراتی هم چون سیلیکا^[۲۱] ، ذرات فلزی و نیز برخی ذرات آلی و غیر آلی دیگر به ماده زمینه باعث افزایش و بهبود استحکام کششی و مدول الاستیک ماده زمینه می شود . با کاهش اندازه ذرات موجود در نانوکامپوزیت های پلیمری در ابعاد نانومتری خواص فیزیکی ، مکانیکی ، نوری و غیره در کامپوزیت ها بهبود می یابد [۳۹] . با جاسازی ذرات نانومتری شیشه ای در پلیمرها می توان نانوکامپوزیت هایی با شفافیت بالا معروف به نانوکامپوزیت های نوری تولید کرد . از این گروه می توان به پوشش های اپوکسی حاوی نانوذرات sio₂ که توانایی جذب اشعه ماوراء بنفش را دارد اشاره کرد [۴۰] .
۱-۳-۲-۲- روش های تولید نانوکامپوزیت های زمینه پلیمری
به طور کلی سه روش برای تولید نانوکامپوزیت های زمینه پلیمری وجود دارد . این روش ها شامل اختلاط مستقیم ، فراوری محلول ، و پلیمریزاسیون درجا است که در ادامه راجع به این روش ها توضیحاتی ارائه می شود .
۱- روش اختلاط مستقیم : در این روش ابتدا نانوذرات تهیه شده یه صورت سوسپانسیون در یک حلال حل شده و سپس به ممحلول پلیمری اضافه می شود . در این روش انتخاب بستر پلیمری ، انتخاب نوع ذرات و سازگاری این دو گونه با یکدیگر و نحوه توزیع ذرات از نکات حائز اهمیتی است که بایستی مورد توجه قرار گیرد [۴۱-۴۲] .
۲- روش فرآوری محلول : در این روش به دو صورت می توان نانوکامپوزیت های پلیمری را تولید کرد : اگر ماده زمینه پلیمری و نانوذرات تقویت کننده آن در یکدیگر قابل حل باشند ، محلول حاصل را می توان در یک قالب ریخته گری کرده و نانوکامپوزیت تولید نمود ، در غیر این صورت مخلوط مواد نانوکامپوزیت در یک حلال حل شده و در نهایت با تبخیر حلال ، نانوکامپوزیت مورد نظر به دست می آید [۴۳] .
۳- پلیمریزاسیون درجا : در این روش پلیمریزاسیون بسترپلیمری در حضور نانوذرات انجام و مونومر در حین رشد (پلیمر شدن) ، ذرات پرکننده را در بر می گیرد . با کنترل پیوند بین ذرات نانو و ماده زمینه ، می توان توزیع مورد نظر را به دست آورد [۴۴-۴۵] .
۱-۳-۲-۳- خواص و کاربردهای نانوکامپوزیت های زمینه پلیمری
با توجه به خواص متنوع نانوکامپوزیت های پلیمری ، دلایل زیادی را می توان برای گسترش نانوکامپوزیت های پلیمری نام برد . اولین دلیل ، خواص بی نظیر مکانیکی ، شیمیایی و فیزیکی آن هاست . نانوکامپوزیت های پلیمری عموما دارای استحکام بالا ، وزن کم ، پایداری حرارتی بالا ، رسانایی الکتریکی بالا و مقاومت شیمیایی بالایی هستند . دیگر عوامل موثر در توسعه نانوکامپوزیت های پلیمری و افزایش تحقیقات در این زمینه ، کشف نانولوله های کربنی در سال ۱۹۹۱ میلادی است . استحکام و خواص الکتریکی نانولوله های کربنی به طور قابل ملاحظه ای با نانولوله های گرافیت و دیگر مواد پر کننده تفاوت دارد [۴۶] . از دیگر کاربردهای نانوکامپوزیت های پلیمری ، پوشش مقاوم به سایش پوشش های مقاوم به خوردگی ، پلاستیک های رسانا ، حسگرها ،آسترهای مقاوم در دمای بالا و غشاهای جداسازی گازها و سیالات نفتی است [۴۷] .
۱-۴-نانوتکنولوژی
نانوتکنولوژی محدوده ای از تکنولوژی است که در این محدوده انسان می تواند انواع ترکیبات ، آلیاژها و ابزارها و به طور کلی ، سیستم ها و سازه های گوناگون را در مقیاس اتمی و مولکولی و در ابعاد نانومتری (یک میلیاردم متر) طراحی کرده و به مرحله ساخت برساند . روش ساخت در اکثر موارد ، به صورت جابجا نمودن اتم ها و مولکول ها و قرار دادن آن ها در موقعیت های مناسب می باشد . به عبارت دیگر ، نانوتکنولوژی شامل دستکاری موارد در حوزه اتم ها بوده ، که شامل قرار دادن اتم ها در جای خاص خود می باشد و اجازه می دهد تا موادی سبک تر ، ارزان تر ، محکم تر ، تمیزتر و با دقت به ابعادی بالاتر ساخته شوند [۳-۴] .
۱-۴-۱-نانوذرات
یک نانوذره ، ذره‌ای است که ابعاد آن در حدود ۱ تا ۱۰۰ نانومتر باشد . نانوذرات علاوه‌بر نوع فلزی ، عایقها و نیمه هادی‌ها ، نانوذرات ترکیبی نظیر ساختارهای هسته‌-پوسته را نیز در بر می‌گیرند . همچنین نانوکره‌ها ، نانومیله‌ها ، و نانوفنجان‌ها نیز اشکالی از نانو ذرات در نظر گرفته می‌شوند. نانوذرات در اندازه‌های پایین نانوخوشه به حساب می‌آیند . نانوبلورها و نقاط ‌کوانتومی نیمه‌هادی نیز زیرمجموعه نانوذرات هستند . در ۴ گروه کلی نانو ذرات فلزی ، نانو ذرات سرامیکی ، نانو ذرات پلیمری و نانو ذرات نیمه رسانا طبقه بندی می شوند . چنین نانوذراتی در کاربردهای بیودارویی به عنوان حامل دارو و عوامل تصویربرداری استفاده می‌شوند . به طور خاص از نانوذرات در قرن نهم توسط صنعتگران منطقه ی بین النهرین برای جلا دادن ظروف سفالی استفاده می شده است .امروزه برای لایه نشانی نانو ذرات از لایه نشان چرخشی و لایه نشان غوطه وری استفاده می‌شود . معمولا برای لایه نشانی نانو ذرات از فرایند سل ژل^[۲۲] استفاده می‌شود .
۱-۴-۲- روش های ساخت نانوذرات
برای تولید نانوذرات سه روش وجود دارد که در ذیل به شرح هر یک می‌پردازیم :
۱- چگالش از یک بخار : روش چگالش از یک بخار شامل تبخیر یک فلز جامد و سپس چگالش سریع آن برای تشکیل خوشه‌های نانومتری است که به صورت پودر ته‌نشین می‌شوند . مهمترین مزیت این روش میزان کم آلودگی است.
۲-سنتز شیمیایی : استفاده از روش سنتز شیمیایی شامل رشد نانوذرات در یک محیط مایع حاوی انواع واکنشگرها است . روش سل ژل نمونه چنین روشی است، در روش‌های شیمیایی اندازه نهایی ذره را می‌توان با توقف فرایند هنگامی که اندازه مطلوب به دست آمد یا با انتخاب مواد شیمیایی تشکیل دهنده ذرات پایدار و توقف رشد در یک اندازه خاص کنترل نمود . این روش‌ها معمولاً کم هزینه و پر حجم هستند ، اما آلودگی حاصل از مواد شیمیایی می‌تواند یک مشکل باشد .
۳- فرآیندهای حالت جامد: از روش فرایندهای جامد ( آسیاب یا پودر کردن ) می‌توان برای ایجاد نانوذرات استفاده نمود . خواص نانوذرات حاصل تحت تأثیر نوع ماده آسیاب‌کننده، زمان آسیاب و محیط اتمسفری آن قرار می‌گیرد . از این روش می‌توان برای تولید نانوذرات از موادی استفاده نمود که در دو روش قبلی به آسانی تولید نمی‌شوند . لیپوزم ها^[۲۳] ، درخت سان ها ، نانو ذرات پلیمری ،نانو ذرات پوشش داده شده با پلیمر ها ، نانو ذرات کیتوزان^[۲۴] و لستین^[۲۵] و نانو ذرات دارویی نمونه هایی از نانو ذراتی می باشند که از مسیر فناوری های نوین به دست آمده اند .

۱۰
۲۵
۷۵
۶۰
۶۱
۶۱
۶۳
۶۴
۶۵
۶۶
۶۷
۶۸
۷۰
۷۲
۷۳
۷۴
فهرست شکل ها
۶۳
۷۰
۷۱
۷۱
چکیده :
با توجه به نقش منابع درونی مانند شیوه‌های مقابله و منابع برونی مانند حمایت اجتماعی در شیوه سازگاری جانبازان، در این پژوهش رابطه حمایت اجتماعی وشیوه های مقابله با استرس با افسردگی جانبازان مورد بررسی قرار گرفته است .آزمودنی های پژوهش را ۳۸۰ جانباز استان گیلان تشکیل داده‌اند که به شیوه تصادفی انتخاب شده و به کمک پرسشنامه راهبردهای مقابله با استرس(اندلر و پارکر)، پرسشنامه اضطراب زونگ و پرسشنامه حمایت اجتماعی ساراسون و همکاران ارزیابی شدند. نتایج نشان داد جانبازانی که دارای کمترین میزان افسردگی بودند بطور معناداری از روش های کارآمد مقابله با استرس (هیجان مدار، مسئله مدار، اجتنابی ) استفاده می کردند.همچنین جانبازانی که از بیشترین میزان حمایت اجتماعی (خانواده، دوستان، همکاران، افراد مهم ) برخوردار بودند، از میزان افسردگی کمتری رنج می بردند.این بررسی نشان‌دهنده نقش مؤثر حمایت اجتماعی و شیوه‌های مقابله‌ای ویژه در کاهش نشانه‌های افسردگی، احساس بهتر و تحمل پیامدهای بیماریها و آسیب‌های جدی ناشی از جنگ است.
کلمات کلیدی : جانبازان، حمایت اجتماعی ، مقابله با استرس، افسردگی
فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱ مقدمه
منابع گوناگونی در زندگی افراد باعث فشار روانی می شوند که یکی از این عوامل جنگ و آُسیب های پس از حادثه می باشد. افراد مختلف به این فشارهای روانی به صورت متفاوتی واکنش نشان می دهند. برخی از مردم بهتر از سایرین می توانند با این عوامل محرک و تنش زا مقابله کنند و در واقع رفتارشان طوری است که از عهده مبارزه طلبی های محیط بر آیند ، در حالی که بسیاری از مردم با توجه به جنبه های شخصیتی نسبت به فشارهای روانی کاملاٌ مستعد و بی مقاومت اند البته عوامل بسیاری می توانند در به وجود آمدن این تفاوت ها دخالت داشته باشند که از میان آن ها می توان به شخصیت، انگیزه، توانمند بودن و یا بالعکس، ناتوانی در امر مقابله یا مشکلات خاص که در شرایط ویژه پیش می آیند برخورداری از بصیرت و آگاهی لازم و کافی به انگیزه ها و نیز نقاط ضعف خود و بسیاری از عوامل دیگر اشاره دارد (کوپر،۱۹۹۴، ترجمه قراچه داغی و شریعت زاده ، ۱۳۷۳).
اما به هر دلیل روانشناختی که باشد تحقیقات نشان می دهد امروزه ۸۰ درصد مراجعه ی افراد به پزشکان به علت استرس است و استرس همیشه عاملی برای بیماری بود و در واقع هیچ گونه شک و تردیدی در مورد استرس و بیماری وجود ندارد اما باید یاد آور شد که استرس خود باعث بیماری نمی شود، این چگونگی واکنش ما نسبت به استرس است که در طی زمان باعث بروز بیماری می شود اگرچه تجربه روبرو شدن با موفقیت های گوناگون برای انسان، قدرت را افزایش می دهد و روبرو شدن با فرصت ها، تعدیدات و اتفاقات آینده را آسانتر می کند.

اما گاهی انسان در یک موقعیتی قرار می گیرد که با تمام قدرت های روانی و جسمانی قبل آموخته شده باید راه حل دیگری با مسئله جدید پیش آمده در پیش بگیرد و اگر نمی تواند مشکل را از میان بر دارد بتواند آن را بپذیرد تا ادامه مسیر زندگی را به شکل پیش آمده بپیماید.
تجربه تایید کرده است که آموزش شیوه های مقابله با استرس در افزایش میزان تاب آوری در چالش های زندگی، نظیر معلولیت ها مؤثر است با آموزش شیوه های مقابله با استرس و آگاهی از چگونگی استفاده از این مهارت ها می توان نگرانی ها و استرس هاس فکری را بهبود بخشید و آموزش برخورد مناسب با مسائل استرس زای زندگی در ایجاد تعاملات درست، ضامن بهبودی مسائل روانی مانند انواع افسردگی و اضطراب در افراد معلول می باشد.
۱-۲ بیان مسئله
روانشناسی سلامت در سا ل های اخیر اهمیت زیادی برای نحوه ی مواجهه با تنیدگی و چالش های زندگی در بهبود وضعیت سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی افراد قائل شده و یکی از بهترین شیوه ها را حمایت های جمعی، تقویت پاسخ های مقابله ای وتوانمندی های شناختی آنان می داند)آلوی و ریسکیند، ۲۰۰۶). در ایران بیماری های مزمن همچون بیماریهای رایج در جانبازان با توجه به شرا یط مزمن بودن، صعب العلاجی، درمان ناپذیر بودن و هزینه درمان بالا به بیماری های خاص شهرت دارند، که نزدیک به نیم درصد از جمعیت کشوررا تشکیل می دهند. از جمله فشارهای روانی که به این بیماران وارد می شود، شامل طولانی مدت بودن درمان و مراجعه همیشگی به مراکز بهداشتی درمانی، وقتگیر بودن، عوارض ناشی از درمان، ازدست دادن شغل، ناتوانی نسبت به انجام فعالیتها و…است. تحقیقات نشان داد که بسیاری از بیماری های جسمی، تغییر شکل اندام ها، از بین رفتن برخی توانا یی ها و معلولیت ها می تواند به عنوان منبع استرس زا عمل نماید. پژوهش ها نشان می دهد بخش معناداری از جمعیت مبتلا به درد مزمن از افسردگی،ناسازگاری و استرس های اجتماعی و محیط خانوادگی رنج می برند)آرنت، ۲۰۰۲).
حمایت اجتماعی به عنوان مهیا بودن افرادی تعریف می شود که فرد به آنها اطمینان کرده و احساس می کند به عنوان یک فرد، مورد احترام است و شرایط استرس زا، منابع روانشناختی مهمی به حساب آورده می شود ) شعاع کا می،۱۳۹۲). حمایت اجتماعی را مفهومی چند بعدی می دانندکه هر دو بعد واقعی و تصوری را در بر می گیرد ) علی پور، ۱۳۸۵).رایج ترین انواع حمایت اجتماعی که توسط پژوهشگران معرفی شده و در تحقیقات متعددی مورد بررسی قرار گرفته اند، شامل سه مقوله حمایت اجتماعی عاطفی ،ابزاری، و اطلاعاتی می باشد )درنتا و همکاران،۲۰۰۶).حمایت اجتماعی می تواند تأثیرات آسیب زای محرک های استرس زا بر سیستم ایمنی بدن را کاهش دهد ) ولمن و گولیا، ۱۹۹۹ ؛ به نقل از قدسی،۱۳۸۲). بدین معنی، کسانی که از حمایت اجتماعی بالاتری برخوردار باشند، سیستم ایمنی بدنشان نیز قوی تر بوده و در نتیجه دیرتربیمار شده و در صورت ابتلا به بیماری، زودتر بهبود می یابند)علی پور، ۱۳۸۵).از دیگر متغییرهای مؤثر بر سلامت روانی راهبردهای مقابله ای است.پژوهش های متعدد به شناسایی رابطه بین انواع راهبردهای مقابله ای با آسیب های روانشناختی پرداخته اند و کاربرد برخی از شیوه های مقابله ای را در بهبود سلامت روانی و جسمانی و کاهش آثار منفی تنیدگی در خلال موقعیتهای تنیدگی زای زندگی و رفاه روانشناختی مؤثر دانسته اند) کاسیدی،؛ دمپسی، ۲۰۰۲ ؛ به نقل از پناغی و همکاران، ۱۳۸۷). راهبردهای مقابله ای یک تلاش شناختی رفتاری است، که برای کاهش یا تحمل فشار درونی یا بیرونی که به وسیله عوامل فشارآور ایجاد شده است، بکار می رود) استورا،۲۰۰۶).
امروزه تقریباً تمامی افراد با واژه استرس آشنایی دارند، چرا که جزو جدایی ناپذیر زندگی انسان شده و انسان از کودکی با موقعیت های تنش زا مواجه است. مرگ نزدیکان، حوادث غیر مترقبه، بی کاری و ناکامی های متعدد، از جمله موقعیت هایی هستند که به ایجاد استرس می انجامد با وجود اینکه منابع استرس را نمی توان از بین برد، ولی با شناخت آن می توان راه های مقابله موثر را اتخاذ کرد و از تاثیرات منفی آن کاست.یکی از راه های مقابله با استرس، حمایت اجتماعی است که نشان دهنده ی تمایل فرد به در میان گذاشتن مشکلاتش با دیگران و طلب حمایت برای مقابله با مشکل است )خدایاری فرد، پرند، ۱۳۹۰).
از آنجا که درمان مشکلات روانشناختی پرهزینه اند و درمان طولانی مدتی را می طلبند، پیشگیری از این اختلالات و شناسایی عوامل خطر و کنترل آنها ضرورت می یابد. کارشناسان سازمان بهداشت جهانی، سلامت روان را قابلیت ارتباط موزون هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی، عادلانه و مناسب تعریف کرده و بر این باورند که سلامت روان، صرفاً نداشتن بیماری های روانی نیست، بلکه توان واکنش در برابر انواع گوناگون تجربیات زندگی به صورت انعطاف پذیر و معنی دار است)صالحی، ۱۳۸۶). حمایت اجتماعی و استفاده صحیح از شیوه های مقابله با استرس به عنوان یک سپر و عامل محافظت کننده در برابر پیامدهای منفی شرایط تنش زا و کاهش آ ثار منف ی تنیدگی در خلال موقعیتهای تنیدگی زای زندگی و رفاه روانشناختی می تواند مؤثر واقع شود. چنانجه در برخی از بررسی ها نشان داده شده که، افراد دارای حمایت اجتماعی بالا، کشمکش های میان فردی کمتری دارند و در رویارویی با رخدادهای فشارزا به طور مؤثری مقابله می نمایند و نشانه های کمتری از آشفتگی یا افسردگی را نشان می دهند)مونرو و همکاران، ۱۹۸۶). از سویی برخی از پژوهشگران معتقدند هرچه حمایت اجتماعی بیشتر باشد استفاده از روش های مقابله با استرس نیز افزایش می یابد آنان همچنین به نقش مقابله با استرس در صورت افزایش حمایت اجتماعی در مشاغل حساس و پراسترس تاکید می کنند)اکوچیان و همکاران، ۱۳۸۷). بررسی ارتباط بین حمایت اجتماعی ادراک شده و رویدادهای استرس زای زندگی بابیماریهای روانی از جمله افسردگی، نشان می دهدکه میزان حمایت اجتماعی با نرخ افسرد گی، همبستگی منفی داشته و میانگین حمایت اجتماعی در افراد افسرده، به طور معناداری پایین تر از افراد غیرافسرده می باشد . بدین ترتیب، به نظر می رسد که حمایت اجتماعی نقش تعدیل کنندگی در بروز یا تشدید آسیبهای روانشناختی، خصوصا افسردگی دارد)بخشانی و همکاران،۱۳۸۲).بررسی های انجام شده در زمینه نقش عوامل روانشناختی در توانبخشی و سازگاری پس از ضایعه نخاعی نشان داده اند که این عوامل در سازگاری با بیماریهای مزمن و پیامدهای آن دارای اهمیت هستند. به ویوه طرز تلقی بیمار از چگونگی ؛ بیماری خود و شیوه سازگاری با آن و منابع حمایتی بیرونی مانند دریافت حمایتهای اجتماعی بسیار مهم می باشد)تریشمن،۱۹۸۰ ؛بامباردییر و دامیکو، ۱۹۹۱ ؛ به نقل از ابراهیمی و همکاران، ۱۳۸۱).اگرچه بیماریهای مزمن مانند ضایعات نخاعی، قطع عضو، ترکش ها و امواج بر جا مانده از انفجارات جنگی و… و پیامدهای آسیب زای آن از جمله افسردگی به عنوان شرایط فشارزا تلقی می شوند، لیکن این واکنش ها پیامدهای گریز ناپذیر این بیماریها نیستد بلکه بستگی به قدرت عوامل خنثی کننده شرایط فشارزا مانند دریافت حمایت های اجتماعی و توانایی راهبردهای مقایله با این شرایط فشارزا دارد) فرانک و همکاران، ۱۹۸۷ ؛ الیوت و همکاران،۱۹۹ ۱؛ به نقل ازابراهیمی و همکاران، ۱۳۸۱). هرچند بررسی هایی به صورت مقطعی بر روی گروه محدودی از جانبازان در این رابطه انجام گرفته از جمله پژوهش ابراهیمی و همکارانش(۱۳۸۱)، اما این در حالی است که ما در این پژوهش به بررسی آثار حمایت های اجتماعی و چگونگی استفاده از راهبردهای مقابله ای توسط جانبازان محترم هشت سال دفاع مقدس می پردازیم و به دنبال این هستیم که دریابیم آیا میزان حمایت اجتماعی و استفاده از شیوه های مقابله با استرس با میزان افسردگی در جانبازان رابطه دارد؟
۳-۱ اهمیت و ضرورت تحقیق
سلامت روان شرکت کنندگان در جنگ یک خطّ پژوهشی و مداخله ای در جهان است و سالیانه قسمت اعظم پژوهش ها را به خود اختصاص می دهد.چون که شیوع اختلالات روانشناختی در بین حادثه دیدگان در جنگ همیشه نگران کننده است.سعی و تلاش برای درک آسیب دیدگان روانشناختی ناشی از جنگ و کمک به آن ها نیازمند مداخلات روانشناسی و روانپزشکی و همایت اجتماعی است تا وضعیت سلامت آن ها بهبود و ارتقا حفظ گردد.
جنگ تحمیلی هشت ساله ضایعات و صدمات فیزیکی و عوارض نا مطلوب روانی و اجتماعی را نیز به آورده است که تا سالیان دراز ممکن است تداوم یابد. جنگ در واقع، یکی از عوامل تأثیر گذار بر میزان شیوع، زمان شروع و سیر اختلالات روانی و رفتاری به حساب می آید زیرا حضور در جنگ منجر به مواجه فرد با موقعیت های بی نهایت حادثه ساز و خطرناک می گردد. یکی از این اختلالات، اختلال استرس پس از حادثه است که به دنبال فشارها و آسیب های جنگ ایجاد شده و به میزان زیادی با شدت و وسعت این آسیب ها در ارتباط بوده و در عرض چند ماه پیشرفت می کند.
از آنجایی که اختلال استرس پس از سانحه یک اختلال بسیار مهمی است که می تواند کلیًت فرد را تحت تأثیر قرار داده و به تبع نه تنها افرادی ک مستقیماٌ درگیر جنگ بوده اند بلکه خانواده ی آن ها نیز بعد از جنگ به دلیل همان آثار روانی و اجتماعی ناشی از حضور در جنبه های جنگ نیز در معرض خطر قرار می گیرد به نحوی که این امر می تواند تأثیرات زیان باری برای آسایش روانی و اجتماعی دیگر اعضای خانواده شخص دچار مشکل شود.
بررسی  پیوسته ی وضعیت روحی و روانی ، اجتماعی و اقتصادی جانبازان یکی از وظایف با اهمیت نهادهای حمایتی است . در این مسیر ، یافتن راهکارهایی برای حل و فصل مشکلات جانبازان  و کاهش نگرانی‌های آنان ضروری است . فراهم کردن امکانات ورزشی و دیگر فعالیت‌های جمعی ،  هنری ،  فرهنگی و تفریحی نیز می‌تواند بر تقویت روحیه  ی این عزیزان تاثیر قابل ملاحظه‌ای داشته باشد .
مطالعه ی  پیوسته  و انجام پژوهش‌های ادامه دار درباره  ی وضعیت اجتماعی ،  اقتصادی ، فرهنگی و آموزشی جانبازان  و خانواده‌هایشان و مشکلاتی که با آن دست به گریبان هستند ، از دیگر کارهایی است که می‌تواند در این زمینه  ، کشور ما را  به نتایجی اندیشیده شده  رهنمون شود و مقدمه‌ای برای برنامه‌ریزی‌های آتی  آن باشد. انجام این تحقیق و پژوهش های مشابه می توانند به مسولین ذیربط نسبت به شناخت جانبازان و تأثیر حمایت اجتماعی در کاهش استرس و افسرودگی کمک نماید.
۴-۱ اهداف تحقیق
اهداف اصلی :
تعیین رابطه حمایت اجتماعی و شیوه های مقابله با استرس با میزان افسردگی در جانبازان هشت سال دفاع مقدس
اهداف فرعی:
بررسی اهمیت و تآثیر حمایت اجتماعی و شیوه های مقابله با استرس بر میزان افسردگی جانبازان.
کاهش میزان افسردگی در جانبازان از طریق افزایش اثر حمایتهای اجتماعی و استفاده صحیح از راهبردهای مقابله با استرس
۵-۱ فرضیه های تحقیق

روش و ابزار گردآوری اطلاعات در تحقیق حاضر کتابخانه ای و ابزار تحقیق از نوع فیش برداری است.
۳-۳) محدودیت های تحقیق
از جمله محدودیت های این پژوهش عدم دسترسی به تمامی منابع و کارهای انجام شده می باشد و همچنین کم بودن تحقیقات در این زمینه مخصوصا در مورد هفت پیکر نظامی که تا حدودی از سرعت انجام تحقیق کاسته است.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل اطلاعات
بخش اول
معرفی فردوسی و شاهنامه

عناصر فوق طبیعی
۴-۱) زندگی نامه فردوسی و معرفی شاهنامه
تولد
به جرات می توان گفت، بزرگترین حماسه سرای جهان حکیم ابوالقاسم فردوسی است که در ذیل به اختصار به زندگی وی می پردازیم. «حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری برابر با ۳۱۹ خورشیدی) ۹۴۰ میلادی) در روستای باژ در شهر توس )طوس( در خراسان دیده به جهان گشود.
نظامی عروضی، نخستین پژوهنده‌ای که درباره ی زندگی فردوسی جستاری نوشته‌است، تولد فردوسی را در ده باژ دانسته‌است. بن‌مایه‌های تازه‌تر روستاهای شاداب و رزان را نیز جایگاه تولد فردوسی دانسته‌اند اما بیشتر پژوهشگران امروزی این گمانه‌ها را بی‌پایه می‌دانند.
نام او همه جا ابوالقاسم فردوسی شناخته شده‌است. نام کوچک او را در بن‌مایه‌های کهن‌تر مانند عجایب‌المخلوقات و تاریخ گزیده(حمدالله مستوفی) و سومین مقدمه ی کهن شاهنامه، حسن نوشته‌اند. منابع دیگر هم‌چون ترجمه ی عربی بنداری، پیشگفتار دست‌نویس فلورانس و پیشگفتار شاهنامه بایسنقری (و نوشته‌های برگرفته از آن) نام او را منصور گفته‌اند. نام پدر او نیز در تاریخ گزیده و سومین مقدمه ی کهن شاهنامه علی گفته شده‌ است. محمدامین ریاحی پس از بررسی کهن‌ترین بن‌مایه‌ها، نام حسن بن علی را پذیرفتنی دانسته‌است و این نام را با قرینه‌های دیگری که وابستگی او را به یکی از فرقه‌های تشیع می‌رساند، سازگارتر دانسته‌است، هرچند که همچون بیشتر پژوهندگان زندگانی فردوسی، او را از هرگونه تعصب مذهبی برکنار دانسته‌است.» (دوستخواه، ۱۳۸۴: ۲۴)
رشد و نمو
بر پایه ی اشاره‌های ضمنی فردوسی دانسته شده‌است که او دهقان و دهقان‌زاده بود. دهقان در روزگار
فردوسی و در شاهنامه ی او به معنی ایرانی‌تبار و نیز به معنی مالک روستا یا رئیس شهر بوده‌است. درباره ی دوران کودکی و جوانی او نه خود شاعر سخنی گفته و نه در بن‌مایه‌های کهن جز افسانه و خیال‌بافی چیزی به چشم می‌خورد. با این حال از دقت در ساختار زبانی و بافت تاریخی- فرهنگی شاهنامه، می‌توان دریافت که او در دوران پرورش و بالندگی خویش از راه مطالعه و ژرف‌نگری در سروده‌ها و نوشتارهای پیشینیان خویش سرمایه ی کلانی اندوخته که بعدها دست‌مایه ی او در سرایش شاهنامه شده‌است. هم‌چنین از شاهنامه این گونه برداشت کرده‌اند که فردوسی با زبان عربی و دیوان‌های شاعران عرب و عرب زاده و نیز با زبان پهلوی آشنا بوده‌است.(ر ک ریاحی، ۱۳۷۵: ۷۴)
«آغاز زندگی فردوسی هم‌زمان با گونه‌ای جنبش نوزایش در میان ایرانیان بود که از سده ی سوم هجری آغاز شده و دنباله و اوج آن به سده ی چهارم رسید. در طول همین دو سده شمار چشمگیری از سرایندگان و نویسندگان پدید آمدند و با آفرینش ادبی خود زبان پارسی دری را که توانسته بود در برابر زبان عربی پایدار بماند، توانی روزافزون بخشیدند و به صورت زبان ادبی و فرهنگی درآوردند. فردوسی از همان روزگار کودکی بیننده ی کوشش‌های مردم پیرامونش، برای پاسداری ارزش‌های دیرینه بود و خود نیز در چنان زمانه و زمینه‌ای پا به پای بالندگی جسمی به فرهیختگی رسید و رهرو سخت‌گام همان راه شد.» (دوستخواه، ۱۳۸۴: ۲۰)

نوشتن شاهنامه
کودکی و جوانی فردوسی در زمان سامانیان سپری شد. شاهان سامانی از دوستداران ادب فارسی بودند. آغاز سرودن شاهنامه را بر پایه ی شاهنامه ابومنصوری از زمان سی سالگی فردوسی می‌دانند اما با درنگریستن به توانایی فردوسی می‌توان چنین برداشت کرد که وی در جوانی و نوجوانی نیز به سرایندگی می‌پرداخته ‌است و چه بسا سرودن بخش‌هایی از شاهنامه را در همان زمان و بر پایه ی داستان‌های کهنی که در داستان‌های گفتاری مردم جای داشته‌اند، آغاز کرده‌است. این گمانه می‌تواند یکی از سبب های ناهمگونی‌های زیاد ویرایش های دست نویس شاهنامه باشد. به این سان که ویرایش های کهن‌تری از این داستان های پراکنده دست‌مایه نسخه‌برداران شده باشد. از میان داستان هایی که گمان می‌رود در زمان جوانی وی گفته شده باشد می‌توان داستان های بیژن و منیژه، رستم و اسفندیار، رستم و سهراب، داستان اکوان دیو و داستان سیاوش را نام برد.
فردوسی پس از آگاهی یافتن از مرگ دقیقی توسی و نیمه‌کاره ماندن گشتاسب‌نامه سروده ی او (که به زمانه ی زرتشت می‌پردازد)، به نگاشته شدن شاهنامه ابومنصوری که به نثر بوده و بن‌مایه ی دقیقی توسی در سرودن گشتاسب‌نامه بوده‌است، پی برد و به دنبال آن به بخارا، پایتخت سامانیان «تختِ شاهِ جهان» رفت تا آن را بیابد و بازمانده آن را به شعر در آورد.(ر ک ریاحی،۱۳۷۵: ۹۱) «فردوسی در این سفر(شاهنامه ی ابومنصوری) را نیافت اما در بازگشت به توس، امیر منصور، که از دوستان فردوسی بوده‌است و (شاهنامه ابومنصوری) به دستور پدرش ابومنصور محمد بن عبدالرزاق یکپارچه و نوشته شده بود، نسخه‌ای از آن را در اختیار فردوسی نهاد.» (دوستخواه، ۱۳۸۴: ۳۶)
«شاهنامه پرآوازه‌ترین سروده ی فردوسی و یکی از بزرگترین نوشته‌های ادبیات کهن پارسی می‌باشد. فردوسی سرودن شاهنامه را بر پایه ی نوشتار ابومنصوری در حدود سال ۳۷۰ هجری قمری آغاز کرد و سر انجام آن را در تاریخ ۲۵ سپندارمذ سال ۳۸۴ هجری قمری (برابر با ۳۷۲ خورشیدی) با این بیت‌ها به انجام رساند:

این ویرایش نخستین شاهنامه بود و فردوسی نزدیک به بیست سال دیگر در تکمیل و تهذیب آن کوشید. این سال‌ها هم‌زمان با برافتادن سامانیان و برآمدن سلطان محمود غزنوی بود. فردوسی در سال ۳۹۴ هجری قمری (برابر با ۳۸۲ خورشیدی) در سن شصت و پنج سالگی بر آن شد که شاهنامه را به سلطان محمود اهدا کند و از این رو دست به کار تدوین ویرایش تازه‌ای از شاهنامه شد.» (مینوی، ۱۳۴۶: ۴۰-۳۸) پایان ویرایش دوم شاهنامه در سال ۴۰۰ هجری قمری در هفتاد و یک سالگی فردوسی بوده‌است: