در نهایت سطح غیر عادی تولیدبر اساس جزء خطا (ε_t) معادله فوق و فرمول زیر محاسبه می شود:
سطح غیر عادی تولید =PRODواقعی –PRODبرآوردی
متغیرهای مستقل:
Liquidity: نقدشوندگی سهام . آمیهود برای محاسبه نقد شوندگی معیار جدیدی معرفی نمود که از طریق استفاده از داده های روزانه در رابطه با بازده و حجم معامله، قابل ارزیابیاست. این معیار برابر با نسبت قدر مطلق بازده روزانه سهام به حجم معامله در روز است.

در این معیار R و V به ترتیب برابر با بازده و حجم در روزd از ماهt است و Daysبرابر با تعداد است.
متغیرهای کنترلی
: Cash نسبت وجه نقد و سرمایه گذاری های کوتاه مدت شرکت تقسیم بر جمع دارایی های شرکت در تاریخ ترازنامه.
: Size اندازهشرکتشرکت که از طریق لگاریتم طبیعی ارزش دفتری دارایی ها محاسبه می شود.
LogMB: لگاریتم طبیعی نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری دارایی های شرکت.
Growth: درصد تغییرات جمع دارایی های شرکت نسبت به دوره قبل.
ROA: بازده دارایی ها که از نسبت سود خالص به جمع دارایی ها محاسبه می شود.
Age: عمر (سن) شرکت که از تفاوت تاریخ تاسیس و دوره مورد بررسی محاسبه می شود.
۳-۷روش‌ها و ابزار تحلیل داده‏ها
در مواردی که بررسی ارتباط بین یک متغیر وابسته با یک یا چند متغیر مستقل مد‌نظر باشد و هدف محقق این است که بر اساس این ارتباط و با بهره گرفتن از داده‌های تاریخی، پارامتر (پارامترهایی) برای متغیر(متغیرهای) مستقل برآورد و با ارائه مدل اقدام به پیش بینی نماید، داده‌ها و متغیر‌های موجود در یک مدل معمولا در سه نوع مختلف می‌تواند باشد:
داده های سری زمانی^[۱۳۰]
داده های مقطعی^[۱۳۱]
داده های ترکیبی^[۱۳۲]
داده‌های سری زمانی، مقادیر یک متغیر (چند متغیر) را در نقاط متوالی در زمان، اندازه‌گیری می‌کند. این توالی می‌تواند سالانه، فصلی، ماهانه، هفتگی یا حتی به صورت پیوسته باشد.
داده های مقطعی، مقادیر یک متغیر (چند متغیر) را در طول زمان و روی واحدهای متعدد اندازه‌گیری می‌کند، این واحدها می‌تواند واحدهای تولیدی، صنایع و یا شرکت‌های مختلف باشد.
داده های ترکیبی، در واقع بیان کننده داده‌های مقطعی در طی زمان است، یا به عبارت دیگر این داده‌‌ها حاصل ترکیب دو دسته داده‌های سری زمانی و مقطعی می‌باشد.
با توجه به ادبیات تحقیق موجود و نیز ماهیت فرضیات تحقیق در این پژوهش از داده‌های ترکیبی و مقطعی استفاده شده است.
۳-۸ روش‌های آماری آزمون فرضیه ها
در این تحقیق از رگرسیون چند متغیره با به کارگیری داده‌های ترکیبی و مقطعی استفاده می گردد. برای تجزیه و تحلیل داده ­های تحقیق و آزمون فرضیات تحقیق از روش­های آماری به دو شکل توصیفی و استنباطی استفاده خواهد­ شد که در ابتدا با بهره گرفتن از آمار توصیفی به تبیین و توصیف ویژگی­های جمعیت شناختی داده ­ها پرداخته می­ شود و سپس برای برآورد پارامترها و بررسی آزمون فرضیات تحقیق، فروض کلاسیک رگرسیون مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین از نرم افزارهای۶ EViews و۱۹ SPSSبرای تحلیل توصیفی داده ­ها و آزمون فرضیات و استخراج مدل رگرسیون استفاده می­ شود.
۳-۹ رگرسیون چند متغیره
در برخی از مسائل پژوهشی، به ویژه آن‌هایی که با هدف ارائه مدلی برای پیش‌بینی انجام می‌شوند، تعیین همبستگی بین متغیر وابسته (که قصد پیش‌بینی آن را داریم)، و متغیرهای پیش‌بینی کننده که هر کدام از آنها تا حدودی با این متغیر همبستگی دارند، دارای اهمیت زیادی است. روشی که از طریق آن متغیرهای پیش‌بینی کننده ترکیب می‌شوند، “رگرسیون چند متغیره” نام دارد. در این روش، یک معادله رگرسیون چند متغیره محاسبه می‌شود که ارزش‌های اندازه‌گیری شده پیش‌بینی را در یک فرمول خلاصه می‌کند. ضرایب معادله برای هر متغیر، بر اساس اهمیت آن در پیش‌بینی متغیر ملاک محاسبه و معین می‌شود. درجه همبستگی بین متغیرهای پیش‌بینی کننده در معادله رگرسیون چند متغیره و متغیر وابسته، به‌وسیله ضرایب نشان داده می‌شود (سرمد، ۱۳۸۴: ۲۲۰).مدل رگرسیون چند متغیره به شرح زیر است:
Y_i = α + β_۱ X_1,i + β_۲ X_2,i + … + β_n X_n,i + ε_n,i
که در آن :
Y_i = i اُمین مشاهده متغیر وابسته
α = عرض از مبدأ (مقدار ثابت)
X_n,i = i اُمین مشاهده برای متغیرمستقل X_n(n=1,2,…,n)
β = ضریب متغیر مستقل
ε‌= جزء اخلال
در چنین مدلی مفروضات اساسی زیر در نظر گرفته می‌شود:
۱- بین متغیرهای مستقل رابطه خطی وجود ندارد؛
۲- امید ریاضی خطاها معادل صفر و واریانس آن‌ها ثابت است (توزیع خطاها بایستی نرمال باشد)؛
۳- بین خطاهای مدل همبستگی وجود ندارد؛ و
۴- متغیر وابسته دارای توزیع نرمال است (مومنی، ۱۳۸۶).
۳-۹-۱ ضریب تعیین و ضریب تعیین تصحیح شده
ضریب تعیین مهم‌ترین معیاری است که با آن می‌توان رابطه میان متغیر (متغیر‌های) مستقل و متغیر وابسته را توضیح داد. مقدار این ضریب مشخص‌کننده آن است که چند درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیر (متغیر‌های) مستقل قابل توضیح است. مقدار  از رابطه زیر تعیین می‌شود (آذر و مومنی .۱۳۷۷).

که در آن:
SSE: تغییرات جمله خطا که توسط رگرسیون توضیح داده نمی‌شود.
SST: کل تغییرات در مقدار متغیر وابسته.
برای برطرف نمودن اریبی که در ضریب تعیین ناشی از حجم نمونه است، می‌توان از مقیاس دیگری به نام ضریب تعیین تصحیح شده استفاده نمود. این ضریب همان ضریب تعیین است که در آن مقادیر SSE و SST با درجات آزادیشان تصحیح شده‌اند. این ضریب در رگرسیون چند متغیره به صورت زیر محاسبه می‌شود (آذر و مومنی،۱۳۷۷):

۳-۹-۲ مفروضات رگرسیون خطی
تنها در صورتی می­توان از رگرسیون خطی استفاده نمود که شرایط زیر برقرار باشند:
یکی از مفروضاتی که در رگرسیون مدنظر قرار می‌گیرد، عدم وجود خود‌همبستگی^[۱۳۳] یا همبستگی پیاپی بین خطاها (تفاوت بین مقادیر واقعی و مقادیر پیش بینی شده توسط معادله رگرسیون) است. در الگوی رگرسیون فرض می‌شود که خطاها یک متغیر تصادفی هستند و نسبت به یکدیگر هیچ رابطه‌ای نداشته (مستقل از یکدیگرند)، یا به عبارت دیگر:
E (u_iu_j)_i≠j=0
E (u_i,u_i+h)_h≠۰=۰
به عبارت دیگر، کوواریانس بین جملات خطا برابر با صفر خواهد بود.
معادله رگرسیون برازش شده در کل معنادار باشد. برای آزمون معنا‌­داری کلی مدل از آماره F در سطح ۹۵% استفاده می‌ شود.
خطاهای معادله دارای توزیع نرمال با میانگین صفر باشند. برای بررسی نرمال بودن خطاهای معادله، مقادیر استاندارد خطاها محاسبه شده، منحنی اجزای خطا در مدل رگرسیون رسم می‌گردد و سپس با نمودار نرمال مقایسه می‌شود.
بین متغیرهای مستقل موجود در الگوی رگرسیون همبستگی وجود نداشته باشد (دارای هم‌خطی^[۱۳۴] نباشند). زیرا در صورتی که شدت رابطه بین متغیرهای مستقل بسیار زیاد باشد، اندازه گیری جداگانه اثرات هر یک از متغیرها بر روی متغیر وابسته دشوار است.
۳-۹-۳ آزمون استقلال خطاها
به منظور بررسی استقلال خطاها از یکدیگر از آزمون دوربین-واتسون^[۱۳۵] استفاده می‌شود. به طور کلی آزمون دوربین واتسون همبستگی سریالی بین باقیمانده(خطا)های رگرسیون را آزمون می کند. مقدار این آماره بین ۰ تا ۴ تغییر می‌کند. اگر همبستگی بین مانده های متوالی وجود نداشته باشد، مقدار آماره باید نزدیک ۲ شود. اگر مقدارآماره نزدیک به صفر شود، نشان دهنده همبستگی مثبت بین باقیمانده‌ها و اگر نزدیک به ۴ شود، نشان دهنده همبستگی منفی بین باقیمانده های متوالی است. به طورکلی اگر آماره دوربین-واتسون بین ۵/۱ و ۵/۲ قرار گیرد، می­توان فرض عدم وجود همبستگی بین خطاهای مدل را پذیرفت (مومنی، ۱۳۸۶).

۱-۷-۳- شاخص توده بدن (BMI): با تقسیم وزن به کیلوگرم بر مجذور قد به متر به توان دو محاسبه می­ شود (۱۳).
۱-۷-۴- آمادگی هوازی: حداکثر ظرفیت سیستم قلبی عروقی در مصرف اکسیژن را نشان می­دهد. آمادگی هوازی یک عنصر مفهومی، چند وجهی از آمادگی جسمانی است و با مجموعه ­ای از ویژگی­های مربوط به مهارت و سلامت شامل قدرت عضلانی، انعطاف­پذیری عضله، ترکیب بدن و … مرتبط است (۳۳).
۱-۷-۵- دانش ­آموزان دختر: در این پژوهش منظور دختران اول تا ششم ابتدایی است.
۱-۷-۶- فعالیت بدنی: شامل تحرک بدن می­ شود که نیازمند مصرف انرژی بالاتر از نیازهای فیزیولوژیکی طبیعی است (۳۳).
۱-۷-۷- آزمون YO-YO: آزمون YO-YO آزمون هوازی است از طریق دویدن ۲۰ متر رفت و برگشت در زمان محدود محاسبه شد.
۱-۷-۸- ترکیب بدن: ترکیب بدن شامل قد، وزن، BMI و درصد چربی بدن است (۳۴).
۱-۷-۹- رده­های مختلف وزنی: شامل رده­های وزنی لاغر، دارای وزن نرمال، دارای اضافه وزن و چاق می­ شود (۳۱).
۱-۷-۱۰- دور کمر: وسط کناره دنده تحتانی و تاج خاصره به عنوان کمر و اندازه ­گیری دورتا دور آن به عنوان دور کمر تعریف شد (۳۵).
۱-۷-۱۱- دور لگن: اندازه ­گیری دور تا دور جایی از لگن که بیشترین قطر را دارد (۳۵).
۱-۷-۱۲- نسبت دور کمر به دور لگن (^[۵]WHR): تقسیم دور کمر به دور لگن به عنوان نسبت دور کمر به دور لگن تعریف شد (۳۶).
۱-۷-۱۳- CDC^[6]: مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری­ها، موسسه ملی بهداشت عمومی از ایالات متحده امریکا است (۳۱).
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه
سلامتی یکی از بنیادی­ترین نیازهای زندگی و شالوده­ای بنیادین برای بالندگی و پیشرفت انسان­هاست. به طوری­که نبود آن عاملی مهم در سستی و فروپاشی ملی شمرده می­ شود. طبق اساس نامه WHO حق مسلم هر انسانی است که فارغ از نژاد، مذهب، عقاید سیاسی و موقعیت اجتماعی­اش از بالاترین حد استانداردهای منطقی و قابل حصول سلامت برخوردار شود. برای سلامت تعاریف متعددی وجود دارد که مقبول­ترین آن­ها تعریف WHO است که سلامتی را رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه تنها فقدان بیماری یا ناتوانی تعریف کرده است. سلامتی دارای ابعاد مختلف جسمی، روانی، روحی، عاطفی و اجتماعی است که بعد بدنی و جسمی سلامتی را از همه آسان­تر می­توان درک کرد. سلامت جسمی دال بر علمکرد کل بدن است و این­که همه اعضای بدن به اندازه عادی و با عملکرد معمولی باشند. در همین راستا، سلامتی کودکان محور فعالیت­های بسیاری از سازمان­های بین المللی همچون WHO و یونسیف است که تامین آن در فرایند توسعه ملی و بسیار مهم و تعیین کننده محسوب می­ شود. بنابراین می­توان گفت: حمایت از کودکان و ارتقای سلامت جسمی و روانی آنان پیش شرطی برای توسعه آتی بشریت است (۲۵).

به گزارش WHO ، در سال ۱۹۹۵ در سراسر جهان حدود ۱۸ میلیون کودک کمتر از ۵ سال داری اضافه وزن و ۲۰۰ میلیون بزرگسال چاق بودند که در سال ۲۰۰۵ اضافه وزن در کودکان زیر ۵ سال حداقل به ۲۰ میلیون و چاقی در بزرگسالان به ۴۰۰ میلیون رسید (۲۶). در اکثر کشورهای اروپایی در طی سال­های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۴ شیوع چاقی در دوران کودکی بین ۱۰-۴۰ درصد افزایش یافته است، البته چاقی در طول سال­های اول زندگی بین پنج و شش سالگی شایع­تر است (۳۷).
براساس تعریف بلوغ بیولوژیکی تمام کودکان از الگوی رشد مشابهی پیروی می­ کند؛ اما، هم زمانی این الگو با سن تقویمی در کودکان متفاوت است، چنانچه در هر سن معینی تفاوت­های آشکاری در میزان بلوغ بیولوژیکی نمود می­یابد. قد، وزن، ترکیب بدنی و عوامل آمادگی جسمانی از جمله ویژگی­هایی هستند که همزمان با رشد تغییر می­ کنند. سرعت این تغییرات ممکن است در افراد متفاوت باشد (۳۸). در کودکان با افزایش سرعت رشد، وزن افزایش می­یابد، سپس قد و بلوغ استخوان­ها ثابت باقی می­ماند؛ اما، افزایش وزن ادامه می­یابد و موجب چاقی می­ شود. اگر بلوغ زودتر آغاز شود به دلیل بسته شدن زودتر غضروف صفحات رشد به کاهش ارتفاع نهایی نیز منجر می­ شود (۳۷).
با توجه به اهمیت پیامدهای چاقی بر سلامت جامعه و روند افزایشی آن، ارزیابی دقیق، پایش و پیگیری وضعیت چاقی در کودکان و نوجوانان اهمیت فراوانی دارد (۳۹). امروزه، تقریبا در تمام کشورهای توسعه یافته، شیوع چاقی با روشی مشابه در کودکان و نوجوانان رو به افزایش یافته است (۲۶). در کشورهای در حال توسعه نیز به دلیل کاهش دسترسی به مواد غذایی سالم مانند ماهی، گوشت بدون چربی و میوه­های تازه و سبزیجات، عدم آموزش و کمبود درآمد موجب افزایش شیوع چاقی در این کشورها شده است. اثرات وضعیت اقتصادی اجتماعی، استفاده از آموزش و پرورش و درآمد به الگوهای خاص رفتاری تبدیل شده که بر شیوع چاقی، میزان کالری مصرفی، انرژی مصرف شده و سرعت سوخت و ساز موثر است (۳۷).
۲-۲- مبانی نظری
۲-۲-۱- تعریف چاقی
تعریف چاقی و اضافه وزن بسیار ساده است (۳۷)؛ اما، تعریف چاقی در طول زمان تغییر می­ کند، مثلا ویلیامز و همکاران با اندازه ­گیری ضخامت چین پوستی ۳۳۲۰ کودک ۵-۱۸ سال نشان دادند که اگر درصد چربی بدن پسران و دختران به ترتیب حداقل ۲۵ و ۳۰ درصد باشد، آن­ها به عنوان چاق طبقه ­بندی می­شوند (۴۰) و محققان اروپایی BMI با صدک بالاتر از ۸۵ درصد را اضافه وزن و BMI با صدک بالاتر از ۹۵ را به عنوان چاقی طبقه ­بندی کردند (۴۱). در مطالعات دیگر BMI با صدک بالاتر از ۹۵ را به عنوان چاق، بین صدک ۸۵ تا ۹۵ در معرض خطر اضافه وزن، بین ۸۵ تا ۵ را دارای وزن نرمال و کم­تر از ۵ را لاغر تعریف کردند (۳۱،۴۲،۴۳). یک راه برای برقرار کردن ارتباط بین افراد و گروه استفاده از صدک است. صدک، درصدی از افراد گروه است که به یک مقدار خاصی از کمیت و یا به مرحله مهمی از رشد و نمو دست یابند. CDC در سال۲۰۰۰ یک نمودار رشد را منتشر شد که جایگزین نسخه سال ۱۹۷۷ بود. داده ­های آن زمان تا اکنون تغییر نکرده است (۳۱). نمودارها رشد شامل نمودار قد، وزن و BMI است. هر کدام از این نمودارها دارای صدک­های ۵، ۱۰، ۲۵، ۵۰، ۷۵، ۸۵، ۹۰ و ۹۵ برای سنین ۲ تا ۲۰ سال هستند. تعریف چاقی عبارتند از تجمع چربی اضافی در بدن است(۴۴).
مکانیسم توسعه چاقی به طور کامل درک نشده است؛ اما، تایید شده است. چاقی زمانی اتفاق می­افتد که دریافت انرژی بیش از مصرف انرژی باشد (۴۴، ۳۰). در بررسی­های بالینی و مطالعات اپیدمیولوژیک، اندازه ­گیری محتوای چربی بدن با دقت قابل قبول، نیازمند استفاده از روش­های پیچیده آزمایشگاهی است که به افراد متخصص نیاز دارند، بسیار پرهزینه هستند و در عمل به ندرت به کار گرفته می­ شود. ضمن آنکه استاندارد قابل قبولی هم برای تعریف چاقی بر اساس چربی بدن در کودکان در دست نیست. با توجه به این دلایل معمولا در مطالعات ایپدمیولوژیک و بررسی­های کلینیکی از جایگزین­های ساده­ای مثل اندازه شاخص­ های تن سنجی و عموما اندازه وزن بدن و ضخامت چین پوستی استفاده می­ کنند (۴۵). متداول­ترین روش برای تعیین اضافه وزن و چاقی در کودکان استفاده از BMI است (۳۹).
۲-۲-۲- علل و عوامل چاقی کودکان
علل چاقی پیچیده و چند عاملی است، از جمله می­توان به عوامل ژنتیکی، متابولیکی، هورمونی و روانی اشاره کرد (۳۰). یکی از عوامل موثر بر چاقی کودکان چاقی والدین است. پدر و مادر ژن را به فرزند منتقل کرده، در دوران رشد کودک محیط شرایط را برای وی فراهم می­سازد و در حقیقت الگوی چاقی خانوادگی حاصل تداخل ژن و محیط است (۵). عوامل ژنتیکی بر استعداد تعیین شده کودک در یک محیط مساعد چاق کننده موثر است (۳۰). بسیاری از عوامل ژنتیکی شناخته شده در چاقی در درجه اول نقش افزایش مصرف انرژی ایفا می­ کنند. شواهد نشان می­دهد که هورمون­ها و سایتوکاین­های متعدد غدد عصبی که عمدتا از بافت چربی ترشح می­شوند، نقش مهمی را در چاقی دوران کودکی، تعادل انرژی هم در کوتاه مدت و هم در بلند مدت، سوخت و ساز بدن و پاسخ­های التهابی دارند و دارای عوارض جانبی قابل توجهی بر سلامت دوران کودکی هستند (۳۰،۴۶). لپتین و گرلین دو هورمون هستند که محصول چاقی هستند و ژن واقع بر روی کروموزوم انسان که بر تعادل انرژی تاثیر می­گذارند (۴۶،۴۷). گرلین و لپتین که به طور مستقل از یکدیگر ترشح می­شوند، تحریک و سرکوب سلول های عصبی هیپوتالاموس حاوی نوروپپتیدهای مختلف منجر به اثرات بی اشتها یا میل به غذا در تعادل انرژی می­ شود. درکودکان چاق سطح سرمی لپتین افزایش می­یابد (۴۶). لپتین مسئول تعادل انرژی در طولانی مدت است و عملکرد گرلین به عنوان یک علامت تحریکی برای گرسنگی است. پاسخ گرلین پس از صرف غذا در افراد چاق است در مقایسه با افراد سالم، مستقل از محتوای کالری و اجزای ریز مغذی از وعده غذایی است. کاهش پاسخ گرلین و یا عدم حساسیت کامل برای سرکوب غذا ممکن است به مقاومت در برابر از دست دادن وزن در برخی از افراد چاق کمک کند (۴۷).
بسیاری اوقات، انتخاب شیوه زندگی و محیط زندگی به طور قابل توجهی چاقی افراد را تحت تاثیر قرار می­دهد. عواملی همانند عدم تحرک کافی، مصرف بیش از حد غذا، چاقی والدین خصوصا مادر، تحصیلات والدین، رفتارهای بهداشتی تغذیه­ای، وضعیت اقتصادی، اجتماعی (۳۰) و ابتلا به بیمارهای­هایی نظیر آسم و غیره می ­تواند در کودکان موجب چاقی می­ شود (۴۸). تغییر رژیم غذایی به صورت گرایش به انواع چربی­های اشباع شده (مانند انواع روغن جامد)، کلسترول، مواد قندی، غذاهای پرانرژی با ظاهر جذاب ولی با ترکیبات کم ارزش غذایی، میان وعده­های غذایی چرب یا شیرین و کاهش مصرف مواد غذایی فیبردار به شدت بر خطر ابتلا به چاقی می­افزاید (۴۹). البته مصرف انرژی بستگی به متابولیسم پایه^[۷] (RMR)، اثر حرارتی غذا و فعالیت بدنی نیز دارد. تاثیر حرارتی غذا یعنی انرژی مورد نیاز برای هضم غذا، برای هر کیلو اضافه وزن، حدود ۷۰۰۰ کالری مورد نیاز است، پس دریافت فقط ۵۰-۱۰۰ کالری اضافه در روز ۵-۵/۲ کیلو اضافه وزن در هر سال را ایجاد می­ کند. نتیجه این­که یک عدم تعادل جرئی بین دریافت و مصرف انرژی سبب افزایش وزن می­ شود و مهم اینکه اغلب کودکان آهسته چاق می­شوند؛ اما، در طول سال­ها چاقی آن­ها باقی می­ماند (۵۰).
در تعداد کمی از موارد، چاقی در دوران کودکی به دلیل کمبود هورمون رشد یا اثرات جانبی ناشی از داروها (به عنوان مثال استروئید) است (۴۴). نشانه­هایی وجود دارد که بخشی از اضافه وزن ممکن است به علت تغییر در مصرف انرژی زمان استراحت باشد که ناشی از یک تغییر هورمونی محیطی است برای مثال هورمون رشد ناکافی جایگزینی هورمون رشد در بزرگسالان می­ شود که می ­تواند منجر به تغییرات زیادی در مصرف انرژی در حالت استراحت شود. هیپرانسولینمی^[۸] نیز ممکن است پس از صرف غذا منجر به افزایش وزن بیش از حد شود. شاخص قند خون در یک رژیم غذایی می ­تواند از طریق اثر بر ترشح انسولین، مصرف انرژی در حال استراحت را تحت تاثیر قرار دهد که این یک قضاوت کلی است اما سند محکمی است؛ زیرا، می ­تواند توضیح دهد چگونه شیوع چاقی می ­تواند بدون افزایش همزمان در کالری افزایش یابد (۵۱).
عوامل روانی از جمله عوامل استرس ­زا که باعث غذا خوردن احساسی، زورگویی، ابتلا به غفلت و بد رفتاری می­ شود و یا زندگی کردن در وضعیتی که در آن ثبات، حدود، نظم و نظارت وجود ندارد به چاقی کودکان کمک می­ کند. خوردن بیش از اندازه مواد غذایی به راحتی و در حالت عادی جذب نمی­ شود، کودکان پریشان بیشتر در معرض ابتلا به پرخوری یا خوردن هیجانی هستند. نمونه­هایی از عوامل استرس ­زا که معمولا به پرخوری منجر می­ شود، شامل، جدایی والدین (طلاق)، قلدری، بد رفتاری فیزیکی و روانی یا سوء استفاده و زندگی در پرورشگاه و تغییر دادن مکرر پرستاران است. این چالش می ­تواند یک کودک یا نوجوان را برای استفاده از مواد غذایی به عنوان یک مکانیسم مقابله­ای مستعد کند. استرس مزمن نیز می ­تواند ترکیبی از عادات خواب نامناسب، خستگی و بی میلی به شرکت در فعالیت بدنی منظم در مدرسه و خانه باشد. خواب ناکافی عامل خطر شناخته شده برای چاقی است. استرس می ­تواند اثرات منفی بر سیستم ایمنی بدن، افزایش خطر ابتلا به عفونت­های ویروسی دستگاه تنفسی فوقانی و مانع سازگاری به فعالیت بدنی شود. شرایط زندگی استرس ­زا از جمله فقر، اضطراب عمومی و افسردگی می ­تواند پاسخ­های غدد عصبی را تحریک کنند. فعال شدن محور هیپوتالاموس - هیپوفیز و سیستم عصبی سمپاتیک ممکن است از طریق تولید بیش از حد کورتیزول منجر به چاقی شکمی، مقاومت به انسولین و سندرم متابولیک شود (۵۲).
یکی دیگر از دلایل چاقی عدم تحرک است از آنجایی که جامعه­ امروزی سالهاست با شیوه ماشینی و تکنولوژی صنعتی ارتباط دارد، روز به روز مشکلات بی­تحرکی، عدم فعالیت بدنی، استفاده از بازی­های کامپیوتری و نیز عادت خانوادگی خاص منجر به افزایش وزن در کودکان می­ شود (۵۳). در طول چند دهه گذشته، کودکان به طور پیشرونده به افراد کم تحرک تبدیل شده ­اند. این تغییر در شیوه زندگی با افزایش قابل توجه در چاقی همراه است، به طوری­که ۱۷ درصد از کودکان بین سنین ۲ تا ۱۹ سال چاق محسوب می­شوند (۳۳). تاثیر کاهش سطح فعالیت بدنی در افزایش چاقی و اضافه وزن در کودکان و نوجوانان به مراتب بیشتر از عوامل تغییرات عادات غذایی است (۵۴). عادت­های بی­تحرک، مانند تماشای تلویزیون و انجام بازی­های ویدئویی، به کاهش هزینه­ های گرمایی روزانه کمک می­ کند. زمانی که کودکان یک برنامه تلویزیونی خاص را تماشا می­ کنند، کاهش قابل توجهی در میزان متابولیسم زمان استراحت مشاهده می­ شود. میزان کودکانی که روزانه کمتر از یک ساعت تلویزیون تماشا می­ کنند و چاق هستند ۱۰% است. در حالی­که اگر به مدت ۳، ۴ یا ۵ ساعت یا بیشتر در روز تلویزیون تماشا کنند، میزان شیوع چاقی به ترتیب ۲۵، ۲۷ و ۳۵ درصد می­رسد. از آنجایی که کودکان اغلب در مقابل تلویزیون غذا می­خوردند و بخش بزرگی از تبلیغات تلویزیونی مواد غذایی است که سرشار از کالری است و مغذی نیست چاقی افزایش بیشتری می­یابد. از سوی دیگر افزایش سطح فعالیت بدنی یک هدف مرتبط با کاهش در مصرف مواد غذایی است. فعالیت بدنی نیز منجر به توجه فرد برای انتخاب مواد غذایی کم انرژی می­ شود (۳۷).
۲-۲-۳- عوارض ناشی از چاقی
علت نگرانی در مورد چاقی دوران کودکی، همبستگی بالای چاقی با مشکلات بی­شمار سلامتی، تداوم چاقی در جوانی، مختل نمودن بخشی از اقتصاد، افزایش هزینه­ های بیمارستانی و … می­باشد (۵۵). چاقی دوران کودکی موجب کاهش اعتماد به نفس، اختلال هیجانی و اضطراب، افسردگی و انزوای اجتماعی می­ شود (۵۵). علاوه بر این اثرات منفی روانی، چاقی دوران کودکی با افزایش فشار خون و بیمارهای استخوانی در بزرگسالی ارتباط مستقیم دارد و به عنوان یک فاکتور خطرزا برای ابتلا به این بیماری­ها به شمار می­رود (۴۸). چاقی، عوارض جانبی قابل توجهی بر سلامت غدد، قلب و عروق، گوارش، ریه، عصب، روان، خون و اسکلت دارد و نیز توسعه برخی از انواع سرطان را به همراه دارد. توسعه عوارض متابولیک چاقی دوران کودکی در طول مسیر بزرگسالی خطر ابتلا به دیابت نوع ۲، چربی خون کلسترول بالا، پرفشار خونی و بیماری­های قلبی عروقی زود رس را افزایش می­دهد. تغییرات قلبی - عروقی و سوخت و ساز بدن در دوران کودکی آغاز می­ شود (۳،۴۶). آترواسکلروز در دوران کودکی، با ذخیره کلسترول در غشای درونی عروق عضلانی شروع می­ شود که نوارهای چربی را تشکیل می­ دهند. در برخی موارد این نوارهای تشکیل شده در عروق کرونری کودکان می ­تواند ضایعات آترواسکلروتیک^[۹] را در چند دهه توسعه دهد (۳۷). چاقی در کودکان موجب افزایش غلظت گلوکز خون ناشتا، انسولین، تری گلیسیرید^[۱۰] (TG)، پروتئین واکنشی^[۱۱] C (CRP) اینترلوکین ۶ (IL-6) می­ شود در حالی که HDL و آدیپونکتین^[۱۲] کاهش می­یابد (۵۶). چاقی در کودکان خطر بیماری­های قلبی عروقی^[۱۳] را افزایش می­دهد (۱۱) که شامل افزایش فشار خون (بیش از ۷۵% از فشار خون بالا) به طور مستقیم با چاقی در ارتباط است (۱۸)، گروهی از فاکتورهای خطرناک قلبی عروقی (سندروم متابولیک) تغییراتی دراندوتلیوم و ضخامت و قابلیت ارتجاع دیواره شریان­ها، همچنین تغییراتی در ساختار و عملکرد بطن چپ ایجاد می­ کنند. برخی از مشکلات قلبی عروقی در کودکان چاق موجب خفگی مانع از خواب می­ شود (۲۸).
چاقی یک عامل عمده خطرناک برای سندرم متابولیک در کودکان است. اضافه وزن بیشتر بدن و چاقی مرکزی کودکان را مستعد ابتلا به سندرم متابولیک می­ کند، سندرم متابولیک ابتدا به عنوان سندروم X شناسایی شد و به عنوان همزمانی اختلال متابولیک متعدد که شامل هایپرانسولینمی، عدم تحمل گلوکز، فشار خون بالا، کاهش لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL) و افزایش تری گلیسیرید^[۱۴] توصیف می­ شود (۳۷،۵۷). سندروم متابولیک به عنوان یک عامل خطرزای بیماری­های قلبی - عروقی و دیابت محسوب می­ شود که از دوران کودکی آغاز و در بزرگسالی علامت­دار می­ شود (۴۹). برخی از بیماری­های ناشی از چاقی در دوران کودکی، مانند دیابت نوع دوم، سندرم پلی­کیستیک تخمدان و شرایط مختلف دیگر (انواع اختلالات تنفسی، ارتوپدی و کبدی) در حال حاضر نسبتا به خوبی تثبیت شده، اگر چه این شواهد محدود است (۳۰). همه این اثرات نامطلوب به کوتاهی عمر منجر می­شوند (۴۶).
۲-۲-۴- درمان چاقی
به منظور مقابله با چاقی در دوران کودکی، باید همه عوامل در نظر گرفته شود. تحقیقات تا به امروز تقریبا به طور انحصاری بر درک تحریکات بیولوژیکی در خوردن غذاهای خاص، ارتباط بین رفتار پدر و مادر و مصرف مواد غذایی متمرکز شده است. عوامل متعددی بر غذا خوردن کودکان موثر است. در میان آن­ها «تأثیرات بیولوژیکی» والدین و اجتماع موثرتر هستند (۵۸). همچنین کاهش ۱۰۰ کالری در رژیم غذایی روزانه با کم کردن ۵ کیلوگرم در سال مطابقت می­ کند. به جای کاهش وزن سریع، کاهش وزن ۲-۱ کیلوگرم ماهانه به عنوان کاهش وزن ایده آل در نظر گرفته شده است. در کودکان چاق کاهش اندک کالری مصرفی مواد غذایی، ایجاد انگیزه در کودک و تشویق و حمایت درست خانواده می ­تواند در کاهش وزن موثر باشد، کودکان باید تفاوت بین اشتها و گرسنگی را درک کنند و باید توجه خود را به سوی موضوعات دیگری درباره غذا و غذا خوردن متمرکز کنند (۵۶). رژیم غذایی با محتوای کربوهیدرات کم در مقایسه با رژیم­های غذایی کم چربی منجربه از دست دادن وزن سریع­تر و کاهش تری­گلیسرید پلاسما در افراد بزرگسال چاق می­ شود (۵۶). مصرف میوه­ ها، سبزیجات، لبنیات، گوشت، تخم مرغ، مغزهای گیاهی در کاهش خطر ابتلا به سندروم متابولیک اهمیت دارد (۴۹). افراد چاق باید به خوردن فیبر و پرهیز از غذاهای غنی از چربی اشباع شده و کلسترول و عدم استفاده بیش از حد از نمک و قند تصفیه شده تشویق شوند. اگر در افراد دیس لیپیدمی^[۱۵] تایید شود، باید درمان با رژیم غذایی آغاز شود، در کودکان بالای دو سال از طریق مراقبت و اولویت دادن به ویتامین و انرژی مورد نیاز، متناسب با سن بیمار، درمان انجام شود و اجازه مصرف بیش از ۲۵٪ چربی را ندهید (۳۷). از طریق تغییر در شیوه زندگی می­توان چاقی را درمان کرد. مزایای تغییر در شیوه زندگی افراد چاق براساس موفقیت در برنامه ­های رژیم غذایی و ورزش است که با آموزش به افراد و خانواده­ها و تغییر در رفتار و نگرش ایجاد می­ شود. در اغلب موارد موفقیت طولانی مدت در این روش درمانی به پیشگیری مداوم بیماران برای جلوگیری از افزایش وزن دوباره بستگی دارد. علل شکست را باید در اختلالات و مشکلات روانی در غذا خوردن شاهد بود. شیوه زندگی و عادات غذا خوردن پدر و مادر بر موفقیت یا شکست کودکان موثر است، بنابراین با در نظر گرفتن پدر و مادر به عنوان جمعیت هدف، کاهش وزن در کودکان چاق به دست می ­آید (۵۶).
از سوی دیگر درمان چاقی مشکل است؛ زیرا، میزان متابولیسم پایه از فردی به فرد دیگر و برای هر فرد با توجه به تغییر شرایط محیط متفاوت است. بنابراین، در سطح معینی از مصرف کالری، ممکن است یکی چاق باشد؛ اما، دیگری چاق نباشد. علاوه بر این سطح فعالیت بدنی نیز موثر است، افراد چاق به طور کلی سطح فعالیت بدنی کمتری نسبت به کسانی که چاق نیستند دارند؛ اما، این دشوار است که قضاوت کرد که آیا یک زندگی بی­تحرک دلیل چاقی است یا چاقی موجب زندگی بی­تحرک می­ شود (۳۷).
۲-۲-۵- چاقی در دختران و پسران
شیوع چاقی در کودکان ۶-۱۲ سال ایرانی بین ۶-۱۷ درصد است (۵۹). شیوع اضافه وزن و چاقی در دختران بیش از پسران است (۶۰)؛ اما، مطالعات دیگر نشان دادند که شیوع چاقی در پسران بیش از دختران است (۶۱،۶۲). چاقی در دختران و پسران به فاکتورهایی نظیر وجود چاقی در والدین و بستگان درجه یک، مصرف برخی مواد غذایی، میانگین وزن زمان تولد (فقط در میان دختران) بستگی دارد (۴۸). چاقی با فعالیت بدنی، تغییرات سریع در شیوه زندگی ناشی از شهر نشینی و بهبود وضعیت خانواده­ها، مدت زمان تماشای تلویزیون در روز، مصرف شیر خشک در شیر خواری و سیگار کشیدن مادر در طی حاملگی نیز در ارتباط است (۶۱). در کودکان چاق اندازه دور کمر و چربی شکمی با عوامل خطرناک در ارتباط است (۳۷،۵۷). در کودکانی که دور کمر بیش­تر از ۹۰ درصد است، احتمال ابتلا به HDL پایین، LDL بالا و فشار خون بالا وجود دارد. همچنین کلسترول HDL، کلسترول تام و فشار خون سیستولیک و همچنین دیاستولیک با اندازه دور کمر و چین پوستی عضله سه سر و تحت کتفی مرتبط است (۵۷). میزان چربی کل، چربی بیش از حد در بالا تنه یا ناحیه­ی شکمی و چربی احشایی، نیز نمایانگر ترکیب بدن است که با بیماری­های مزمن همراه است (۲۹). رابطه بین دور کمر و ابتلا به عوامل خطرناک به چربی احشایی مرتبط است. در دختران و پسران نواجوان چاق بین بافت چربی احشایی و فاکتورهای خطرناک قلبی عروقی (تری گلیسرید، فشارخون سیستولیک، کلسترول LDL و کلسترول (HDL)) ارتباط وجود دارد (۵۷) و موجب افزایش سطح انسولین پایه فشار خون سیستولیک، کلسترول LDL و تری اسیل گلیسرول­ها و کاهش کلسترول HDL می­ شود (۵۷). همچنین در دختران چاق میانگین فشار خون سیستولیک نسبت به پسران بالاتر است (۶۳).
۲-۲-۶- چاقی در بزرگسالان
چاقی در بزرگسالان می ­تواند موجب افزایش چربی خون، سکته، بیمارهای کبدی و کیسه صفرا، مشکلات تنفسی، استوآرتریت و مسائل مربوط به زنان از قبیل ناباروری را افزایش دهد (۶۴). در ایران عواملی که بر روی چاقی بزرگسالان تاثیر می­گذارند شامل فعالیت بدنی، تعداد فرزندان، ازدواج، جنس، سیگار، سن، افسردگی، شهر و روستا و رژیم غذایی بستگی دارد. فعالیت بدنی بر چاقی بزرگسالان تاثیر دارد که تاثیر فعالیت بدنی تفریحی بیشتر از فعالیت بدنی شغلی است. بیشترین فعالیت بدنی بزرگسالان پیاده روی است که در مردان بیشتر از زنان است. بین تعداد زایمان و چاقی زنان و نیز تعداد فرزندان با چاقی مردان ارتباط وجود دارد. ازدواج نیز بر چاقی بزرگسالان موثر است. چاقی در مردان متاهل ۰۹/۱ برابر بیشتر از مردان مجرد است و چاقی در زنان متاهل ۳/۱ برابر زنان مجرد است (۶۵). چاقی در بزرگسالان به جنس فرد بستگی دارد. چاقی در مردان و زنان به ترتیب ۲۹% و ۶۷% است که زنان و دختران بیشتر از مردان و پسران به چاقی و اضافه وزن مبتلا می­شوند. مصرف سیگار از طریق کاهش دریافت غذا و افزایش سوخت و ساز بدن موجب پایین نگه­داشتن وزن بدن می­ شود؛ اما، تاثیر مصرف دخانیات بر بیمارها و مرگ و میر بیشتر از خطر افزایش وزن است. گذشت سن نیز یکی از عوامل خطرناک برای چاقی است و با افزایش سن امکان ابتلا به چاقی افزایش می­یابد. تاثیر افسردگی بر چاقی در بزرگسالان مشاهده شده است که نشان می­دهد افسردگی به جنس افراد بستگی دارد و تنها در زنان افسردگی موجب چاقی می­ شود (۶۶). زندگی در شهر وروستا نیز بر چاقی بزرگسالان تاثیر می­ گذارد که شیوع چاقی در زنان شهری ۹/۱ برابر و مردان شهری ۱/۲ برابر افزایش می­یابد (۶۵). مصرف کم لبنیات، مصرف زیاد چربی و دریافت کم پروتئین موجب افزایش چاقی می­ شود (۶۷).
۲-۲-۷- ارتباط چاقی کودکان با بزرگسالان
روند اضافه وزن و چاقی در دوران کودکی برای پیش ­بینی چاقی در بزرگسالی نیز بسیار مهم است، کارشناسان ۸۰% احتمال می­ دهند که اضافه وزن یا چاقی دوران کودکی در زندگی بزرگسالی نیز وجود داشته باشد (۲۶). بیش از ۶۹% کودکان چاق ۶-۱۰ سال در بزرگسالی چاق هستند (۶۱). هر چه مدت زمان چاق ماندن بیشتر باشد، لاغر شدن نیز دشوارتر خواهد بود (۶۸). چاقی دوران کودکی تا بزرگسالی ادامه دارد و با پرفشار خونی در بزرگسالی ارتباط دارد، سطح فشار خون در کودکی بهترین پیشگویی کننده فشار خون در بزرگسالی است. پرفشار خونی مرتبط با چاقی در سالمندان هم خود از عوامل خطر برای بیماری­های قلبی عروقی به شمار می­رود (۶۳). چاقی دوران کودکی و نوجوانی با سایر عوامل خطرناک قلبی-عروقی همراه است و در بزرگسالی موجب افزایش بروز بیماری­های غیرواگیر مثل بیمارهای عروق قلبی و مغزی، دیابت نوع ۲ و بعضی از انواع سرطان­ها می­ شود (۶۹). اثرات قلبی - عروقی ناشی از چاقی دوران کودکی به بزرگسالی ارتباط قوی با مرگ و میر در بزرگسالی دارد که پیش بینی کننده افزایش مرگ و میر ناشی از بیماری قلبی عروقی در آینده است (۳۰). سطح آمادگی جسمانی در کودکی و نوجوانان کاهش یافته است. پایین بودن سطح آمادگی جسمانی بر چاقی دوره بزرگسالی تاثیر مخربی دارد. با افزایش آمادگی جسمانی در کودکی در بزرگسالی نیز آمادگی جسمانی بالا می­رود (۱۵).
۲-۲-۸- پیشگیری
آموزش و افزایش آگاهی عمومی به منظور اصلاح شیوه­ زندگی با کم کردن و یا از بین بردن برخی عادات اشتباه زندگی مانند مصرف غذاهای آماده، مصرف میان وعده­ها، مصرف الکل و همچنین توصیه به برخی عادات بهداشتی، مانند استراحت کافی و در عین حال انجام فعالیت­های ورزشی منظم در طول هفته از جمله مهم­ترین راهکار برای پیشگیری و کنترل اضافه وزن و چاقی است (۷۰). همچنین از آنجایی که مداخله برنامه­ ها مداوم از رضایت کمتری برخودار است، به همین دلیل پیشگیری بهترین روش است. تلاش در جهت جلوگیری از چاقی دوران کودکی احتمالا موثرتر از زمانی است که اهداف اولیه (پیشگیری از خطراضافه وزن کودکان) و ثانویه (ممانعت از رشد شدید چاقی و کاهش مرگ و میر کودکان چاق) با اهداف اختصاصی به طور همزمان مورد توجه قرار گیرند. احتمالا اگر پیشگیری قبل از سن مدرسه آغاز شود، در طی دوران کودکی و نوجوانی نیز ادامه داشته باشد. باید تلاش قابل توجهی را به ترتیب اهداف، در جهت پیشگیری از چاقی در طول ۱۰ سال اول زندگی انجام داد. سیاست مدرسه هم می ­تواند به ترویج و یا تضعیف رژیم غذایی سالم و سطح فعالیت بدنی کمک کند. این بسیار مهم است که مطالعه تغذیه و عادت­های مربوط به زندگی سالم در تمام دروس مدارس گنجانیده شود (۳۷).
۲-۲-۹- فعالیت بدنی در کودکان
فعالیت بدنی به عنوان حرکت بدن که نیازمند مصرف انرژی بالاتر از نیازهای فیزیولوژیکی طبیعی تعریف شده است و اندازه ­گیری آن از طریق یادداشت فعالیت روزانه و تعداد کلاس­های ورزشی و جمع­آوری داده ­ها با گام شمارها، شتاب سنج و از طریق پرسش­نامه (۷۱) انجام می­ شود (۳۳). فعالیت بدنی در دوران کودکی ممکن است برای سلامت مغز مهم باشد. با توجه به روند اجتماعی اخیر، بررسی رابطه بین سبک زندگی غیرفعال و شناخت مغزی کودکان مدرسه­ای از اهمیت بسیاری برخودار است. درک بهتر از پیامدهای این روند ممکن است به بررسی روابط بین فعالیت بدنی، آمادگی هوازی، شناخت، موفقیت تحصیلی، ساختار و فرآیندهای مغز کمک کند (۳۳). سطح پایین فعالیت بدنی با کاهش در پیشرفت تحصیلی مرتبط است (۳۳). مربیان برای بهبود پیشرفت تحصیلی دانش ­آموزان خود و همچنین کاهش هزینه­ های آموزشی تحت فشار زیادی هستند. این فشارها با باورهای عموم مرتبط است که تربیت بدنی نسبت به موضوعات رسمی علمی از ارزش آموزشی کمتری برخودار است که در طول روز در مدرسه به کاهش یا از بین بردن فرصت­ها برای فعالیت­های بدنی منجر شده است (۳۳).
داشتن فعالیت بدنی مناسب یکی از ساده­ترین راه­های دستیابی به حفظ وزن مطلوب می­باشد؛ زیرا، حدود یک سوم انرژی مصرفی روزانه صرف فعالیت­های بدنی می­ شود که این مقدار در افراد بسیار فعال به دو سوم تا چهار سوم می­رسد، به رغم اهمیت این مسئله، افزایش کم تحرکی طی دهه­های اخیر از دوران کودکی تا بزرگسالی به دلیل سپری کردن اوقات فراغت با تماشای تلویزیون، کامپیوتر، عدم مشارکت در بازی­های خارج از منزل، رفت و آمد با وسایل نقلیه و نداشتن پیاده روی در طول روز است. کاهش فعالیت بدنی می ­تواند خطر چاقی را در میان کودکان و نوجوانان گسترش دهد و زمینه­ای در جهت ابتلا به بیماری­های مزمن در بزرگسالی ایجاد کند (۷۲). رفتار بی­تحرک در دوران کودکی خطر ابتلا به فشار خون بالا، کلسترول بالا، دیابت نوع ۲ و بیماری عروق کرونری قلب در سراسر طول عمر افزایش می­دهد (۳۳). افزایش کلسترول سرم نیز یک عامل خطر برای بیماری عروق کرونر است و هنگامی که با چاقی در ارتباط باشد، خطر افزایش می­یابد (۳۷). سبک زندگی بی­تحرک در دوران کودکی نه تنها سلامت جسمی را تحت تاثیر قرار می­دهد، بلکه هوشیاری و سلامت مغز را نیز تحت تاثیر قرار می­دهد. سطح پایین فعالیت بدنی و آمادگی هوازی با کاهش در پیشرفت تحصیلی، توانایی­های شناختی، ساختار مغز و عملکرد مغز مرتبط است (۳۳).
ورزش نیز نوعی فعالیت بدنی تکراری، برنامه­ ریزی شده و سازمان­دهی شده تعریف شده است. استعداد بدنی یک ویژگی فردی است که شامل توان هوازی، قدرت و انعطاف­پذیری است. بررسی این پارامترها می ­تواند به شناسایی کودکان و نوجوانان در معرض خطر چاقی کمک کند. سطح فعالیت بدنی کودکان چاق کم است، به طور کلی توانایی ورزش کمی دارند و نمی ­توانند بایستند. کودکان و نوجوانان که بی­تحرک هستند تمایل دارند چاق شوند، چاقی نیز به خودی خود می ­تواند آن­ها را کم تحرک­تر کند (۳۷). بنا به عقیده محققین، ورزش منظم باعث افزایش طول مدت و بهبود کیفیت خواب می­ شود. همچنین خواب کافی باعث ترشح هورمون رشد در ابتدایی شب شده و باعث افزایش لیپولیز وابسته به هورمون رشد و نهایتا کاهش چربی می­ شود (۷۳). ورزش از دو طریق موجب افزایش میزان سوخت در زمان ورزش و افزایش میزان مصرف انرژی زمان استراحت بعد از خاتمه ورزش می­ شود (۲۷). برای مثال ورزش با شدت متوسط به مدت ۱۰ دقیقه، می ­تواند مصرف انرژی بدن را در حالت استراحت ۵ تا ۱۵ درصد به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت افزایش دهد. بنابراین یکی از مهم­ترین فواید ورزش و فعالیت جسمانی بالا رفتن میزان مصرف انرژی در زمان استراحت است (۷۴). از آنجایی که با ورزش می­توان درصد چربی بدن و BMI را کاهش داد، انجام فعالیت­های ورزشی برای نوجوانان دارای اضافه وزن و چاق مورد توجه است (۱۵). همچنین فعالیت کم باعث کاهش مصرف انرژی می­ شود و کاهش فعالیت بدنی عضلات اسکلتی هم باعث کاهش اکسیداسیون چربی در بافت­ها می­ شود. در عین حال فعالیت ورزشی با عادات و الگوی غذایی مناسب­تری نیز مرتبط است؛ به طوری­که نوجوانانی که در فعالیت­های ورزش منظم شرکت دارند، بیشتر از نوجوانان کم­تحرک میوه و سبزیجات مصرف می­ کنند (۷۳). فعالیت بدنی، حتی زمانی که غیرارادی است برای ترکیب بدن، افزایش جرم استخوانی و جلوگیری از پوکی استخوان و چاقی مهم است (۳۷). بدون در نظر گرفتن مداخلات رژیم غذایی، ورزش و فعالیت مثلا تمرین هوازی، تمرینات قدرتی بر ترکیب بدن و فاکتورهای خطر سلامتی در کودکان چاق در تاثیر می­ گذارد. فعالیت بدنی منجر به تغییرات مفید اصلی در درصد چربی، چربی احشایی و شکمی، گلوکز ناشتا و تری گلیسرید و فعالیت پاراسمپاتیک قلبی می­ شود؛ اما، هنوز به درستی تاثیر فعالیت بدنی در شدت­های بالا و پایین بر ترکیب بدن کودکان مشخص نیست (۷۵)؛ اما، با توجه به موارد فوق و فواید ورزش، در سال­های اخیر نشان داده شده که میزان فعالیت بدنی در کودکان و نوجوانان ناکافی است؛ هر چند میزان شرکت دختران در فعالیت­های ورزشی در سال­های اخیر رو به افزایش بوده است؛ اما، به طور معنی­داری کم­تر از پسران است (۷).
۲-۲-۱۰- آمادگی هوازی
آمادگی هوازی یک عنصر با مفهوم چند وجهی از آمادگی جسمانی است که مجموعه ­ای از ویژگی­های مرتبط با سلامت و مهارت است و متناسب با توانایی­های فرد در اجرای فعالیت­های بدنی مرتبط است که شامل قدرت عضلانی، انعطاف پذیری عضلانی و ترکیب بدن می­ شود. بر این اساس، بهتر است آمادگی جسمانی به عنوان مجموعه ­ای از ویژگی­ها تفسیر می­ شود، در حالی که فعالیت بدنی به فعالیت رفتاری اشاره دارد. آمادگی هوازی به حداکثر ظرفیت سیستم قلبی تنفسی برای استفاده از اکسیژن اشاره دارد و می­توان با بهره گرفتن از تست VO_2max، اندازه ­گیری شود. VO_2max به عنوان معیاری جهانی برای سنجش میزان آمادگی قلبی- عروقی پذیرفته شده است. چاقی در کودکان ممکن است سبب اختلال در عملکرد طبیعی قلب یا تنفس شود. در کودکان چاق آمادگی قلبی عروقی کاهش می­یابد؛ زیرا، بافت چربی اضافی به عنوان یک بار بی­خاصیت عمل می­ کند و این بار اضافی باید دائما توسط بدن جابجا شود. همچنین کودکان چاق به دلیل کم تحرکی که دارند، ممکن است دچار کاهش آمادگی قلبی عروقی شوند. افراد جوانی که آمادگی قلبی – عروقی بالاتری دارند با سهولت در فعالیت شرکت می­ کنند و از شرکت در فعالیت بدنی لذت بیشتری می­برند (۷۶). چاقی کلی و چاقی شکمی در کودکان موجب کاهش آمادگی جسمانی قلبی ریوی می­ شود (۱۳). آمادگی هوازی با شناخت مغزی - عصبی در دوران کودکی مرتبط است (۳۳). بین سطح فعالیت و سطح آمادگی جسمانی نیز با درصد توده­ی چربی و BMI رابطه معکوس وجود دارد. هر چه درصد چربی بدن و BMI بیشتر باشد، سطح فعالیت بدنی و سطح آمادگی جسمانی پایین­تر است. به موجب ارتباط بین این متغییرها انجام فعالیت­های ورزشی برای نوجوانان دارای اضافه وزن و چاق مورد تاکید قرار گرفت (۱۵). خانواده به عنوان یک سپر نیرومند برای افزایش فعالیت بدنی و جلوگیری از چاقی کودکان می ­تواند با مدیریت، چاقی کودکان را بهبود بخشد (۶). نقش والدین در فعالیت بدنی و چاقی کودکان نیازمند طراحی آزمون مداخله­ای جدید است (۷۷).
۲-۳- ادبیات پیشینه پژوهش
در سال­های اخیر شیوع چاقی نظر محققان را به خود جلب کرده هم به دلیل اهمیت سلامتی و این­که چاقی سلامتی را به مخاطره می­ اندازد و هم موضوع تناسب اندام که امروز به آن خیلی بیش­تر از قبل توجه می­ شود. مطالعات در باره چاقی هم در داخل کشور و هم در خارج کشور بسیار زیاد است و تعداد کمی از مطالعات میزان شیوع چاقی و فعالیت بدنی را در کنار هم مورد بررسی قرار داده­اند.

جهان گویی همه پر وشی و پر پرنیانستی(۸۲۰۹)
*دیبا افکندن؛ کنایه از(مصدر) آذین بستن و نیز آماده‌ی استقبال شدن:
به روم از پی مذمت تست شاها
همه شهر دیبا بر افکنده قیصر(۲۹۶۴)
*دیبا روی؛ صفت هنری و کنایه از زیبا آن چه که رویی شبیه دیبا دارد:
همی به روی تو ماند بهار دیبا روی
همه سلامت روی تو و بقای بهار(۱۱۴۶)
و نیز نک بیت: ۲۵۰
*دیبا سلب؛ صفت هنری آن چه که پوششی شبیه دیبا دارد و کنایه از(موصوف) ابر:
آسمان دیبا سلب گشت و هوا عنبر غبار
گلستان زرین درخت و آدمی سیمین مکان(۶۷۸۲)
دیده
برای دیده نگاه کنید به مدخل چشم

دیگ

• • با واژه‌ی دیگ ۲ تصویر شامل ۱ کنایه و ۱ تمثیل ساخته شده است که است:

*بادیگ بمنشین که سیه برخیزی؛ تمثیل برای ابیات زیر:
ای دوست به یک سخن زمن بگریزی
خوی تو نبد به هر حدیثی تیزی
بدگشتی از آن که با بدان آمیزی
بادیگ بمنشین که سیه برخیزی(۶-۸۸۲۵)
*بادیگ نشستن؛ کنایه از سیاه شدن(قس. همنشین تو از تو به باید/تا تو را عقل و دین بیفزاید(انوری، ۱۳۸۴، ج ۱: ۱۴۹):
نک نمونه‌ی پیش
دین

• • با واژه‌ی دین ۲ تشخیص ساخته شده است:

*بازو داشتن دین؛تشخیص:
ای شهر یار ملوک عالم
ای بازوی دین و پشت اسلام(۴۴۶۴)
و نیز نک بیت: ۶۲۶۸
دینار

• • با واژه‌ی دینار ۲۱ تصویر شامل ۴ تشبه، ۲ استعاره، ۲ تشخیص، ۱۰ کنایه و ۳ صفت هنری ساخته شده است:

* مشبهٌ‌به می از جهت زردی:
برابر دو رخ او بداشتم می سرخ
ز شرم دو رخ او زرد گشت چو دینار(۲۱۰۸)
* مشبهٌ‌به گل نار از جهت زردی :
عیدست و بر این عید می خور که ز عکسش
رخساره‌ی دیناری گردد گل ناری(۷۹۶۱)
* مشبهٌ‌به گل زرد از جهت زردی:
تا چو بر شاخ، گل زرد، چو دینار شود
لاله‌ی سرخ چو بیجاده بتابد ز کمر(۳۴۷۳)
*دینار جعفری؛ مشبهٌ‌به رخ عاشق از جهت زردی :
چون لاله سرخ گشت رخ من ز خون تو
زان پس که زرد بود چو دینار جعفر‌ی(۷۷۰۲)
* استعاره از گل‌های زرد:
گلبن سرخ آستین صدره پر یاقوت کرد
گلبن زرد آستین کرته پر دینار کرد(۸۴۹۱)
* استعاره از برگ‌های زرد درختان:
در زیر شاخه‌های درختان میان باغ

باعث تعدیل رقابت بین سازمان ها می شود.
این مدل بیشترین سهم را در بودجه تحقیقاتی بازار به خود اختصاص می دهد.
موفقیت در این مدل بستگی به اجرای صحیح و تعریف درست شاخص ها دارد.
مزایای مدل کانو
از جمله مزیت های مدل کانو می توان به موارد زیر اشاره نمود:
ارتباط بهتر با مشتریان
فهمیدن و درک مشتریان و نیازهای آنان
رضایت نهایی مشتریان (همان منبع).
۲-۴-۳-۲ مدل فورنل^[۸۸]
شاخص رضایتمندی کشور سوئد در سال ۱۹۸۹ توسط پروفسور فورنل بر اساس نظرسنجی مشتریان طراحی شد. بررسی فعالیت های تحقیقاتی در کشور سوئد موجب شد تا مدل فورنل به عنوان بهترین روش جهت ارائه یک شاخص استاندارد در سطح ملی شناخته شود.
ویژگی و شاخصه مهم این مدل جامعیت آن، امکان استفاده از آن جهت ارزیابی کیفیت در یک مقیاس وسیع و امکان مرتبط ساختن کیفیت با رفتار مشتری است. پس از کشور سوئد این مدل در آمریکا بسیار مورد توجّه قرار گرفت، در ادامه محققان اروپایی نیز از این مدل تبعیت کرده و آن را مورد استفاده قرار دادند. این مدل، مدلی مفهومی است و بر محاسبات همگن سازی شاخص های انتظاری مشتریان و ایجاد قضاوت بر اساس سیستم شهودی یا احساسی مصرف کنندگان و مشتریان تأکید دارد. عوامل زیادی همانند عوامل ارائه شده در شکل بر رضایت مشتری تأثیرگذار است که در این مدل به صورت روابط علّت و معلولی مورد توجّه و بررسی قرار می گیرند. برخی از این عوامل به عنوان عامل اصلی رضایت مشتری و برخی دیگر به عنوان مجموعه ای از خصوصیات اوّلیه یا خصوصیات ضروری در نظر گرفته می شوند.
۳-۴-۴-۲٫ مدل اسکمپر^[۸۹]
مهمترین موضوع در مدل کانو ایجاد خلاقیت و نوآوری در ارائه خدمت به مشتری بود. دکتر بورن^[۹۰] تحقیقات گسترده ای به منظور بررسی مبانی ابتکارات، اختراعات و اکتشافات انجام داد و به این نتیجه رسید که تمامی نوآوری ها بر هفت پایه به شرح جدول زیر استوار است که بر اساس سؤال، ایده و انگیزه ایجاد می شود و کلید رمز موفقیت آن بر پایه سؤالات شش گانه مطرح شده قرار دارد.
۴-۴-۴-۲٫ مدل سروکوال^[۹۱]
این مدل در اوایل دهه ۸۰ میلادی توسط پاراسورامان^[۹۲] و همکاران معرفی شد. در این مدل رضایت مشتریان از کیفیت خدمات ارائه شده سنجیده می شود. در این مدل پرسشنامه ای طراحی گردیده که شامل ۲۲ معیار است. این ۲۲ معیار، ۵ جنبه مختلف خدمات کیفیت را شامل می شود. البته در سال ۱۹۸۸ میلادی جنبه دیگری نیز به آن اضافه شد. برخی از جنبه ها و ابعاد مدل سروکوال عبارتند از:
محسوس ها: شامل وسایل فیزیکی، تجهیزات، ظاهر کارکنان و وسایل ارتباطی به لحاظ ظاهری
قابلیت اطمینان: توانایی انجام خدمات تعهد شده با دقّت کامل و قابل اطمینان
پاسخ دهی: شامل رغبت کمک به مشتری و فراهم آوردن فوری خدمات
تضمین: شامل دانش و ادب کارکنان و توانایی آنان در القای اعتماد به درستی خدمات
همدلی: شامل توجّه اختصاصی که شرکت برای مشتریان ویژه خود فراهم می آورد.

بهبود: شامل توانایی سازمان در اصلاح مشکلات
مدل سروکوال از ۲ قسمت تشکیل شده است:
قسمت اوّل مربوط به اندازه گیری انتظارات مشتریان که از ۲۲ پرسش تشکیل شده و به منظور شناسایی انتظارات مشتریان در ارتباط با یک خدمت خاص مورد استفاده قرار می گیرد. قسمت دوم، اندازه گیری دریافت مشتری که این قسمت نیز دارای ۲۲ پرسش نظیر پرسش های قسمت اوّل است و برای اندازه گیری ارزیابی مشتری از خدمات دریافت شده توسط یک سازمان به کار برده می شود.
محدودیت های مدل سروکوال
انتقادات زیادی نیز به مدل سروکوال وارد شده است و مهمترین آنها اینکه این مدل صرفاً جهت اندازه گیری رضایت مشتریان از خدمات ارائه شده توسط شرکت ها به کار می آید و روش مطلوبی برای رضایت سنجی از محصولات نمی باشد. انتقاد وارده دیگر آنکه این مدل وارد جزئیات نمی شود و به صورت کلی و کلان به رضایت سنجی می پردازد (همان منبع،۳۰).
۵-۴-۴-۲٫ شاخص رضایت مشتری
تمایل بسیاری در بین کشورهای توسعه یافته و رو به توسعه وجود دارد که شاخص رضایت مشتری را برای سطح خرد (بنگاه)، ملّی و بین المللی تعریف نمایند و صنایع و بنگاه های خود را با آن مبنا مورد ارزیابی قرار دهند. اهمیّت این شاخص تا بدانجاست که این کشورها این معیار را نه تنها برای سازمان ها و صنایع مختلف بلکه به صورت ملی مورد بررسی قرار داده و جایگاه شاخص ملی رضایت مشتریان را بهای تولید ناخالص ملی دانسته و از نتایج آن در برنامه ریزی های راهبردی خرد و کلان بهره می برند.
۱-۵-۴-۴-۲٫ شاخص ملی رضایت مشتری آمریکا ( ACSI) ^[۹۳]
یکی از مهمترین شاخص های رضایت مشتری از کیفیت کالاها و خدمات عرضه شده که با بهره گرفتن از مدل های علّی - معلولی توسعه یافته، شاخص رضایت مشتری آمریکاست. این مدل علاوه بر ارائه مقادیر پارامترهای میانگین و پراکندگی برای رضایت مشتری و علل آن برای یک سازمان، به ارزیابی تأثیر متغیرها بر یکدیگر نیز می پردازد. مدل ACSI شامل تعدادی متغیر پنهان است که توسط چند شاخص قابل اندازه گیری بوده و با نظرسنجی مشتریان محاسبه می شود. اعتبار این شاخص با محاسبه درون سنجی روابط علی و معلولی ارتقا می یابد. در این مدل رضایت مشتری از جمله متغیرهایی است که با بهره گرفتن از چند شاخص قابل اندازه گیری محاسبه می شود. این رویکرد چند شاخصه بوده و شاخص های مورد نظر شامل رضایتمندی کل، تلقی مشتری از کیفیت محصول یا خدمت در قیاس با انتظارات او و کیفیت محصول یا خدمت دریافتی در قیاس با محصول یا خدمت ایده آل مشتری لحاظ می شود.
متغیرهای شش گانه پنهان مستقیماً قابل اندازه گیری نیستند، بلکه هر یک از آنها به کمک معیارهای متعدّد که در شکل فوق مشخص شده است، ارزیابی می شوند. ACSI شاخص هایی دارد که برای اندازه گیری متغیرهای پنهان مورد استفاده قرار می گیرند. با بهره گرفتن از نظرات مشتریان سازمان در خصوص هر یک از معیارها، وضعیت آن متغیرها مشخص می شود و با بهره گرفتن از داده های جمع آوری شده مقدار شاخص رضایت مشتری محاسبه می شود.
۲-۵-۴-۴-۲٫ شاخص ملی رضایت مشتری اروپا (ECSI) ^[۹۴]
فقدان اطلاعات معتبر و منظم که نمایانگر استنباط مشتریان از عملکرد کیفی سازمان ها در اغلب بخش های اقتصادی قاره اروپا می باشد، انگیزه اصلی جهت تدوین شاخص رضایت مشتری در اروپا معرفی شده است. از سوی دیگر الزامات مدل تعالی EFQMعامل بعدی در تلاش سازمان های اروپایی جهت اندازه گیری رضایت مشتریان به شمار می رود.
این مدل که در شکل بالا نشان داده شده، مدلی ساختاری است که شامل تعدادی متغیر پنهان بوده و ساختار کلی آن با مدل ASCI یکسان است. در این مدل با ۷ متغیر پنهان مواجه هستیم. این مؤلفه ها عبارتند از:
تصویر سازمانی عرضه کننده
انتظارات مشتری
تلقّی مشتری از کیفیت محصول
تلقّی مشتری از کیفیت خدمات
ارزش درک شده
رضایت مشتری
وفاداری مشتری
۳-۵-۴-۴- ۲٫ شاخص ملی رضایت مشتری سوئیس (SCSB) ^[۹۵]
کار ایجاد یک شاخص ملی برای رضایت مشتری در کشور سوئیس در سال ۱۹۹۶ طی یک پروژه تحقیقاتی در دانشکده امور بازاریابی و کسب و کار دانشگاه بازل آغاز شد. مطالعات برای تحقق چند هدف عمده صورت پذیرفت:
مهمترین اصلاحاتی که در این مدل صورت گرفته عبارتند از ترویج آگاهی عمومی نسبت به ضرورت برقراری نظام مدیریت کیفیت در سازمان ها، تبلیغ فرهنگ مشتری گرایی در سطح ملّی و توسعه علاقه و انگیزه سازمان ها جهت بهبود کیفیت محصولات و خدمات به مشتریان، بررسی و مقایسه رضایت مشتری در موقعیت ها و سطوح مختلف اقتصادی، توسعه یک مدل ساخت  یافته و بهبود آن در مقایسه با مدل های کشورهای سوئد و آمریکا برای اندازه گیری رضایت مشتری، بررسی تمایل مشتریان برای تکمیل پرسشنامه هایی با حجم زیاد و همچنین ارزیابی سیستم مصاحبه تلفنی در قیاس با سایر متدهای نظرسنجی مشتریان، معرفی یک متغیر پنهان جدید به نام “گفتمان با مشتری” و توسعه مدل در روش محاسبه متغیر وفاداری مشتری.
۴-۵-۴-۴- ۲٫ شاخص ملی رضایت مشتری مالزی ( MCSI) ^[۹۶]
شاخص رضایت مشتری در مالزی یک شاخص ملی اقتصادی است که نمایانگر ارزیابی مشتریان از کیفیت خدمات ارائه شده توسط سازمان ها و مؤسسات دولتی در مالزی می باشد. این شاخص در سال ۲۰۰۰ میلادی بنیان نهاده شد. این شاخص با تأمین اطلاعات مناسب از مشتریان، راه را برای تصمیم گیری های استراتژیک سازمان های این کشور هموار ساخته است. این شاخص در کنار سایر شاخص های اقتصادی همچون شاخص قیمت مصرف کنندگان و شاخص تولید ناخالص ملّی، به عنوان یکی از معیارهای مهم ارزیابی سازمان ها در این کشور شناخته شده است. این مدل یک مدل علّی-معلولی است که شامل ۶ متغیر پنهان می باشد. هر یک از این ۶ متغیر پنهان، توسط تعدادی متغیر اندازه پذیر محاسبه می شوند. این متغیرها نیز به نوبه خود مستقیماً از طریق سؤالاتی که از مشتریان پرسیده می شود، اندازه گیری می شوند.
از نتایج جالب توجّه مدل MCSI باید به تأثیر مستقیم رضایتمندی بر وفاداری و بهبود تصور مشتری نسبت به سازمان عرضه کننده اشاره داشت؛ افزایش یک درصدی در رضایتمندی مشتری می تواند دو درصد افزایش در وفاداری آنان را در پی داشته باشد (ملکی و دارابی، ۱۳۸۸).

۵-۲٫ وفاداری

وانگل: (باصدایی نرم شده) پس چرا در طی این سالها نخواستی که مثل همسرم با من زندگی کنی؟
الیدا: برای این که می ترسم. از غریبه می ترسم.

وانگل: ترس…؟
الیدا: بله، ترس، هراس وحشتناکی که فقط دریا میتونه به آدم بده. (۶۰)
چرا نامی برای غریبه نیست؟ چرا هر جا سخن از او که چشمانش مانند دریا جزرو مد دارد به میان می آید کلمه ی غریبه برای او به کار میرود. شاید این آشنا ترین اسمی بود که خواننده بتواند تشخیص دهد که این غریبه کسی یا حسی است که با درون الیدا غریبه است و همین غریبه بودن اوست که الیدا را به هراس وامیدارد. او هر روز به دریا میرود تا شاید بتواند با این حس غریب در درون خود آشنا شود. در اینجا ایبسن قبل از هر کسی نشان می دهد که برای مبارزه با ترس لازم نیست که آن را بشناسی بلکه کافی است خود را بشناسی، حس خود را در قبال این ترس بدانی و در مقابلش بایستی. چشمهای غریبه ای که از دریا می آید الیدا را مجذوب خود می کند. الیدا این چشمها را همانند دریا مواج می بیند و گویی وقتی در دریا شنا می کند حس شنا کردن در چشمهای آن غریبه را دارد. همانطور که همه جا شنیده ایم چشم دریچه ای به روح است،حال اگربخواهیم این مطلب را از دید فروید نگاه کنیم خواهیم دید که شنا کردن در دریا یا همان چشمهای مواج غریبه می تواند نشانی از حسی جنسی باشد که الیدا نسبت به آن غریبه دارد، حسی که به مانند دریا قول آنها را که توسط انگشتری در دریا پنهان شده دربرگرفته و سرنوشت آنها را به مواجی دریا سپرده است. اگر الیدا این حس را بشناسد دیگراز آن نمی ترسد و بنابراین مواجی دریا و چشمهای غریبه را با آرامشی در زندگی اش جایگزین خواهدکرد.
در اینجا چند دیالوگ از نمایشنامه آورده ام که این مطلب را روشن تر می سازند؛
الیدا: می خواهی از من محافظت کنی؟ چه چیزی وجود داره که تو در مقابلش حفظم کنی؟ هیچ قدرت و هیچ نیروی خارجی وجود نداره که مرا تهدید کند. ریشه ی اون افسون در ذهن خود من جا گرفته. تو در مقابلش چکار می تونی بکنی؟
وانگل: می تونم بهت کمک کنم که مبارزه کنی.
الیدا: شاید، البته اگر بخوام که مبارزه کنم. (۱۱۱)
مبارزه ای که اگر با شناخت ناخودآگاه صورت گیرد به پیروزی می انجامد. در اینجا نیز همانطور که در دیگر آثار ایبسن، شخصیت هایش به این شناخت دست می یابند الیدا با وجود حق انتخاب، خود را شناخته و با آزادی کامل وانگل رابرای همیشه انتخاب می کند. در اینجا نیز او در اصل بر نهاد خویش غلبه کرده و با پیروزی فرامَن جایگاه زندگی خویش را در جامعه می یابد.
سرانجام “این نمایشنامه در فوریه ی ۱۸۸۹ در تماشاخانه ی"کریستیانا” به صحنه رفت و به دنبال آن در دانمارک، سوئد و آلمان به اجرا در آمد.” (ایبسن۱۳۸۰،۷).
۴-۳) هداگابلر
هداگابلر یک نقطه در زندگی خلاق ایبسن است. ایبسن اگر چه در «درام اجتماعی» دوره ی نثر خود شخصیت های قابل باور و عظیم الجثه را به تصویر می کشد اما در هداگابلر او به معنای عمیق روانی ای می رسد که هیچ کدام از آثار بعدی اش هم به پای آن نرسیدند. بررسی داشتن یک شخصیت زنانه در یک جامعه ی مردگرا در خانه ی عروسک، با گسترش بررسی در آسیب شناسی کلی زن اجتماعی در این اثرمورد توجه قرار گرفته است.
مقاله ای توسط دکتر فیلینگ استاد یک دانشگاه آمریکایی در گالری پرتره های شگفت انگیز از شخصیت های زن در مورد شخصیت هداگابلر نوشته شده است، که در بخشی از آن آمده: هداگابلر ایبسن با وجودجذاب بودنش گویی نفرین شده است و باجاه طلبی سرخورده ای ایستاده. هدا هم قربانی است هم قربانی کننده. مسلماً، هیچ شخصیت دیگری در پانتئون ایبسن به اندازه ی هدا بیرحم یا عامل رنج و عذاب نیست. این دقیقاً همان تنش در قلب شخصیت اوست که در نقش هدا باعث چالش در ذهن کارگردان و بازیگر و تماشاگر می شودو چهره های مختلفی را نشان می دهد که هماهنگ باشخصیت پیچیده ی او متفاوت هستند. هدا مصدوم انتظارات اجتماعی است. او یک مطالعه ی کلاسیک کتابی در سرکوب های روانی و اجتماعی است.
” در هداگابلر ایبسن برای آخرین بار به تکنیک واقع گرایی نمایش های بزرگ اجتماعی اش بازگشته اما این نمایشنامه با هدفمندی کامل نوشته شده است. نمادگرایی غایب است، به جز در مورد موهای نازک و هفت تیرهدا که این ها خوددر قیاس با اسبهای سفید ودریا درروسمرسهلم یا مرغابی وحشی که به سختی به عنوان نماد جواز حضور می گیرند بسیار قابل توجهند. بعضی از نقدها ترجیح می دهند که به آسانی به این نمادها به عنوان نشانی از کاراکتر توجه کنند.” (کوشان،۴۷۱،۱۳۸۶).
اگرچه تأکید اصلی در هداگابلر بر روی تحلیل روانشناسانه ی عمیق است، سخت نیست که حداقل تعدادی از اهمیت های اجتماعی اش را نیز پیدا کنیم. هدانقش یک زن آزاده را معرفی می کند که شبیه خانم آلوینگ درنمایشنامه ی اشباح است. او خودش را با یک تمامیت بزرگ آزادی فکری پیدا می کند، با احساساتی که در سرعت گسترش آنها ناکام مانده است، بنا براین هدا باقی میماند بدون هیچ راه خروجی برای احساساتش که تقریباً فراموش شده اند.بنابراین او هیچ موقعیتی حتی برای پیداکردن خودش ندارد که به فهمی از خودش برسد، همانند عملکرد خانم الوینگ زمانی که گستره ای که اشباح برایش تعیین کرده بودند راتشخیص داد. همانطور که پیرگنت انجام داد وقتی به این نتیجه رسید که زندگی و عشقش واقعاً چه بوده اند.
شخصیت های جورج وهدا در صحنه اول به طور فوق العاده ای ترسیم و توضیح داده شده اند. جورج به قدری درگیر کارش شده که نتواند اشاره های عمه راجع به کتابخانه اش را بگیرد، همینطور کیفیت نکته های کاری ای را اظهار می کند که قادر بود در سفر ماه عسلشان به دست آورد. بنابراین آسان است که جورج و هدا را در سفر عروسیشان تصور کنیم که از یک کتابخانه به کتابخانه ی دیگر می روند.
تغییر موقعیت غیر معمول و استرس هدا زمانی که در مورد کلاه نظر می دهد مشخص است. همانطور که در صحنه ی دوم به ظاهربه قاضی براک بسیار اعتماد می کند، در مورد کلاه نیز تنها تظاهر می کند که فکر کرده آن کلاه متعلق به خدمتکار است.
“تمایل هدا برای اینکه کسی باشد که به خاطر او کارها انجام می شود بیشترین قسمت مکالمات او با شوهرش را تشکیل می دهد. رویکرد کلی او حول سازگاری خودپسندانه و غرور آمیزش می چرخد. اظهارات پر کنایه ی او تنها توسط شخصی شبیه جورج تسمان می تواند بی توجه گرفته شود؛ رفتاری که در آن هدا توجه عمه جولیان را نمی پذیردو سپس تقریباً خودش را مجبور می کند او را نزد خانم الوستد به شدت با طبیعت احمقانه نشان دهد. عمه ی جورج هیچ معنایی برای او ندارد. اما خانم الوستد منبع مهمی از اطلاعات در مورد لووبرگ است. رجوع به موهای کم هدا و موهای پرپشت و بلوند خانم الوستد بسیار نشانه واراست. ایبسن پیشنهاد کرده که ظرفیتهای آنها برای زندگی و عشق با موهایشان هماهنگ شده. هدا با موهای کم پشت، احساسات و روح خشکی دارد، اگر چه از لحاظ اجتماعی و هوشی بسیار عالی است. ته آ الوستد در عین حال که مقداری به سمت حماقت می رود و شوهرش را برای رسیدن به لووبرگ ترک می کند اما این اساساً به دلیل ظرفیت احساسی بسیار زیاد اوست که به وسیله ی ازدواج بدون عشقش با شریف خالی مانده بود.
رجوع ته آ به خانمی با اسلحه و صحبت و نظرات هدا راه را برای تصمیم نهایی بازی که قرار است اتفاق بیفتد هموار می کند، همانطورکه هدادر انتهای صحنه با اسلحه هایش بازی می کند. مثال مناسب دیگر در آمادگی دراماتیک این قسمت، اشتباه تکرار شونده ی جورج در رجوع به اسم ته آ است که به جای خانم الوستد او را با نام قبلی اش خانم رایسینگ صدا می زند، که این مسأله ارتباط صمیمانه ی این دو در پایان بازی را پیش بینی می کند.
هدا قادرنیست ترس شوهرش برای گرفتن پست ریاست را درک کند و به همان اندازه نیز قادر به درک محدودیت های اقتصادیشان نیست و این می تواند حقیقتی در تأیید این مسأله باشد که ازدواج آنها تنهای یک قرارداد است.
توانایی آشکارهدادر شلیک کردن یکی دیگر ازمثالهای آمادگی دراماتیک این نمایشنامه است. زمانیکه در صحنه های بعد هدا یکی از اسلحه ها را به لووبرگ می دهدو با دیگری به خود شلیک می کند.صحبتهای اوبا براک ناتوانی واضح او را در احساسات عمیق به ما می شناساند. اواز کلمه ی عشق منزجراست و دانستن حاملگی اش که جورج و عمه جولیان تقریباً به آن پی برده اند احساس ناخوشایند مادری را در او به وجود می آورد. ملالت هدا نتیجه ی ناتوانی یا ناخوشایندی او از قراردادن خود در موقعیتِ دادن احساس به کسی یا چیزی است و این نشانه ای ازآسیب شناسی طبیعت خود محور هداست.
“رابطه عاشقانه ی هدا با لووبرگ هیچ وقت بیشتر از یک دوست صمیمی نبوده است، بدون هیچ احساسی. وقتی که او تصمیم گرفت و قسم خوردکه در رابطه اش جدی شود هدا او را با اسلحه اش تهدید کرد. این اسلحه ها در این جا سلاح نشانه وار هدا از مقابله او با جهان بیرونی است. وقتی که او تهدید میکند بر ملالت شخصی اش غلبه کند، هدا اسلحه رابیرون آورده وشلیک می کند، همانطورکه به سمت براک شلیک کرد، کسی که مقاصد و حتی مکالمه با او برایش روشن و واضح نبود.
جمله ی “برگ مو برروی موهای مرد مورد علاقه اش” به زمان های کلاسیک بر می گردد زمانیکه این رسوم در پرستش خدای شراب در یونان، دیونیزوس و باکوس همتای رومانیاییش به کار می رفت. نشانه ی اصلی از هدا برای ما از اینجا پدید می آید که هدا برای رویدادی زیبا اجلرت را دنبال می کند، چیزی بزرگ که اجلرت با کمک او می تواند به آن دست یابد و هدا آن را ازآن خود بداند. این نقطه «گریگور» رادر مرغابی وحشی به خاطرمی آوریم، کسی که به همین شکل مجبور شده بود به خاطرخشکی روحش، ایده آلش را در بیرون از خود جستجو کند.
هدابه وسیله ی پافشاری زیاد روی اجرای اجلرت، راز پنهان احساسات عمیق خود را نسبت به او افشا می کند. همینطور احساسات کنترل شده ی خود را در رفتارهای مضطرب کننده ای چون به هم فشردن دستهایش، ضربه زدن به دستگیره ی پنجره و…نشان می دهد. اماهدا ترسوتر از این است که احساساتش را ابراز کند بنابراین آنها را پس می زند و آنها را با زیبایی برگ مو بر موهای کسی که دوستش داشت جایگزین می کند. انگیزه های او به هم ریخته اند. درظاهر، اوحسادت زیادی به ته آ می کند که قادراست باعث الهام لووبرگ در نوشتن کتابهای بزرگش شود اما این احساسات که در مورد لووبرگ ممکن است تأثیر تمایلات او در صدمه زدن به یک عشق باشد، پایه ای اساسی درسردی احساسات و احساس جنسی او داشته است.
بااینکه به نظر می رسد که هدا احساسات عمیقی نسبت به این قضیه دارداما قادر به توصیف آنها نیست و از فکر توسعه ی آنها در هر چیز عظیم تری وحشت زده می شود. در یک جمله، او از رابطه جنسی ای که احساسات را هم در برگیرد می ترسد و تنهازمانی که احساس حضور نداشته باشد تاب تحملش را دارد، همانطور که در رابطه اش با تسمان است.
دریافت شرایط فکری جورج وقتی با دست نوشته های لووبرگ وارد می شود مشکل نیست. او نمی تواند اجازه دهد که هدا به حسادتش نسبت به هوش اجلرت پی ببرد.تأخیر او دربازگرداندن دست نوشته ها و تصمیمش فاش نکردن آن حتی به لووبرگ این عقیده رابه ذهن متبادرمیسازد که او حتی کاملاً مطمئن نیست که چرا این خانه را خریده و یا هدفش از خرید آن چه بوده است.
تمایلات براک خیلی آشکارنیستند، او پافشاری می کند که تنها جنس مذکرخانه خواهد بود و برای اطمینان دادن و راحت تر شدن با هداو جورج هر مزاحمت ممکنی را ازآنها دور می کند. همین دلیلی کافی است که به آنچه لووبرگ انجام می دهد علاقه مند شده و وقتی او را مست درپارتی می گیرد عکس العملش را ببیند. طراحی های براک روی هدا کاملاً مشخص است و هدا قطعاً تشخیص می دهدکه براک از او چه می خواهد و این در جایی مشخص می شود که هدا به او می گوید که خوشحال است که مغلوب او نیست.
هدا نمی تواندتحمل کند که کسی بیشتر از خودش برای لووبرگ قدرت الهام داشته باشد. بنابراین در ابتدا اسلحه ای به اجلرت می دهدکه او به خودش شلیک کند، سپس آخرین مدرک دوستی او و ته آ الوستد یعنی دست نوشته ها را نابود می کند”.۱۹۶۵,۷۳-۷۵).(T.Byrne
هداگابلربا تأکید برروانشناسی فردی، بررسی نزدیک از یک زن مثل نوراهلمر و یا خانم الوینگ است که در اصل جستجو برای معنای شخص در جامعه ای است که آزادی بیان را رد می کند.
پروفسور«کُهت»^[۳۴] خلاصه ای از تحقیقات نمایشنامه را در مقاله ای جمع کرده است که بخشی از آن را در این قسمت آورده ام :
فکرایبسن پر شده بود از چیزهایی که مربوط به فردیت بشربودو گستره ی جامعه را باتوجه به کمک یا منع آن برای یک فرد در مقابل خودش اندازه گیری کرد. ثانیاً و در ارتباط با عقیده ی ایبسن که فردیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است این تراژدی شخصی نهایی ناشی از محرومیت از عشق است. بنابراین هداگابلرمحکوم به یک زندگی است که همیشه در آن ناراضی باشد چرا که او هم در عشق ناتوان است. در دوره ای که ملت ها برای استقلال تلاش می کردند، احساس ایبسن از دموکراسی و سیاست، پیامبرانه بود.
از آن جا که ایبسن بسیار تحت تأثیر”کی‌ یر کیگارد” بود و از پایه‌گذاران مکتب اگزیستانسیالیسم شناخته شده است، اصالت‌های فردی را مقدم بر هر چیزی می‌دانست که همان مقدم بودن اصالت وجود است بر ماهیت شخص. اگزیستانسیالیست‌ها بعدها به این اصل رسیدند که انسان آزاد به دنیا آمده، آزادی در درون انسان‌هاست و تنها چیزی که نمی‌شود آزادی‌اش را از انسان گرفت آزادی مرگ است. شاید بتوان گفت همین مسأله باعث شده شخصیت ها ی نمایشی ایبسن پس از شناخت خود، آزادانه مرگ را انتخاب کنند. این جملات تعریفی است از اگزیستانسیالیسم قرن ۲۰ که واژه به واژه تعریفی است از شخصیت هدا در نمایشنامه ی «هداگابلر». شاید بتوان زندگی هدا را طبق فلسفه کیگارد تقابل دو نوع زندگی استتیک واخلاقی دانست.
“«در فلسفه کیگارد زندگی به دو روش تقسیم می‌شود. ۱- روش استتیک ۲- روش اخلاقی.»
در تعریف روش استتیک می‌توان به این موضوع اشاره کرد. افرادی که این روش را برای زندگی خود انتخاب می‌نمایند از اساس برای خود و رضایت خود زندگی می‌کنند. ژان وال در کتاب«اندیشه‌ی هستی» این روش را این گونه تعریف می‌کند:"کسی که به هوای دل می‌زید.” در روش اخلاقی که در مقابل روش استتیک قرار دارد فردی که این نوع زیستن را می‌گزیند ـخویش ـرا با انتخاب می‌آفریند. هدف چنین بودنی، خودآفرینی است. فرد اخلاقی، سعی در شناخت خود دارد و در صدد اصلاح خود و به دنبال خود آرمانی است.” (ستراتون،۱۳۷۸،۲۳).
هدا در این نمایشنامه انسانی است که با روش استتیک بزرگ شده. او هر عملی را تنها برای رضایت خود انجام می‌دهد و این برای جامعه‌ای که هدا تحت عنوان یک زن در آن زندگی می‌کند، چندان مورد پسند نیست. او علاقه زیادی به تاثیرگذاری روی دیگران دارد و برای این تاثیر بخشی نیاز به شناخت خود. هدا برای ادامه زندگی سعی دارد مانند بقیه باشد مانند همسرش جرج، دوشیزه تسمان عمه و الگوی شخصیتی جرج و یا حتی خانم الوستد، دوست دوران مدرسه‌اش. اما وقتی در خود اندیشه می‌کند و شروع به خودشناسی می‌کند بر این امر واقف می‌شود که او نمی‌تواند مانند آن‌ها زندگی کند. برای مثال در یک دیالوگ کاملاً سمبولیک وقتی عمه جولیا در پرده اول پنجره را برای استفاده هدا از هوای لطیف صبحگاهی باز می‌کند، هدا به محض ورود پنجره را می‌بندد و خطاب به دوشیزه تسمان می‌گوید:
هدا: البته خانم تسمان انسان باید با هر محیط جدیدش خودش را کم‌کمک وفق دهد ـ به سمت پنجره رفته ـ اوه این خدمتکار در ایوان را باز کرده، چه نور و آفتاب شدید و آزار دهنده‌ای در اتاق افتاده. (ایبسن،۱۳۵۱،۲۷).
هدا نمی‌تواند با سنت‌های پوسیده جامعه کنار بیاید.
«مایکل مه‌یر»^[۳۵] در مقدمه‌ای که بر هدا گابلر در کتاب مجموعه آثار ایبسن نوشت معتقد است:
«زندگی برای او مانند یک نمایش است. برای او تمام زندگی یک نمایش کاملاً بیهوده است، که هیچ ارزشی برای تماشا ندارد.» (Meyer, London)
“ایبسن خود در سخنرانی که برای دانشجویان در کریستیانا داشت از آن‌ها پرسید:
«چه کسی در میان ماست که گهگاه در درون خویش، تضادی کلی بین گفتار و کردار، بین اراده و وظیفه و بین زندگی و فرضیه حس نکرده و تشخیص نداده باشد.»"(رویایی،۱۳۷۳)
و هدا، در میان این تضادها بود که تصمیم نهایی خود را می‌گیرد. برای ایبسن نجات فرد بود که اهمیت داشت. همان نجاتی که در علم روانپزشکی معنای روانکاوی به خود می گیرد. او در همه موارد علاقه داشت که قهرمان‌های مرد و زنش آزادانه عمل کنند.
“«ایگن مایکل»^[۳۶] منتقد انگلیسی در مورد ایبسن چنین می‌نویسد:
«شخصیت‌های مخلوق ایبسن براساس زندگی منطقی و واقعی خلق نشده‌اند. بلکه براساس ایده‌آل‌هایی خلق شده‌اند که آن‌ها را همچون آهن ربا به سوی پایانی می‌کشاند که قابل تصور هست، اما به ندرت در زندگی واقعی اتفاق می‌افتد. زندگی معمولی و اصولاً معمولی‌ها هیچ وقت یک داستان جالب و جذاب نمی‌آفریند، بلکه غیر معمولی ها و غیر منتظره‌ها قادر به چنین کارهایی هستند.»” (همان منبع)
هدا شخصیتی است کاملاً غیر معمولی. او در همه موارد به زیبایی می‌اندیشد. او برای”اجلرت” ـ دوست دوران نوجوانیش ـ مرگی را پیش‌بینی می‌کند، در کمال زیبایی باتاجی از برگ مو بر سر.
هدا: سر ساعت ۱۰ به این جا برمی‌گرده، از حالا می‌توانم او را در نظر مجسم کنم، با برگ‌های مو روی موهایش، برافروخته و شجاع. (ایبسن،۱۳۵۱،۲۵).
هدا، از آن دسته شخصیت‌های مخلوق ایبسن است که مطلقاً مثبت و یا مطلقاً منفی نیستند و در مورد او نمی‌توان موضع‌گیری دقیق داشت. نامشخص بودن روابط اطرافیانش و رفتار متناقضش به او وجهه‌های گوناگونی می‌دهد. او از نظر عده‌ای حسود و قدرت طلب است و از نظر عده‌ای آرمان خواه و سنت ستیز. بعضی ایبسن را به این امر متهم می‌کنند که راهی نشان نمی‌دهد و کارش به بیراهه می‌کشد و او را آنارشیست می‌دانند. به نقل از دکتر بهزاد قادری می‌توان گفت:
“«او یک آنارشیست نیست، بلکه به کائوس یا آشوب یعنی جوهره تفکر یونان باستان بازمی‌گردد که یعنی بر هم زدن صفحه شطرنج تا بازی را از نو آغاز کنیم. کائوس به این معنایش که میل به زندگی است. زیرا می‌دانی در دل این آشوب نظمی نهفته است که باید آن را بشناسی و به آن شکل بدهی. ایبسن ما را تا سرا پرده این آشوب پیش می‌برد.»” (قادری، کنفرانس ایتالیا).
ایبسن خود می‌گوید:
«می‌داند که دگرگونی در راه است، شکلش بسته به آن است که ما چه هویت و بودنی از خودمان رقم بزنیم. چگونه گفتن است که به چه گفتن جان می‌دهد.»
هدا فردی است با ویژگی‌های روحی و روانی مخصوص به خود. دنیا برای او در ذهنش کاملاَ شخصی ساخته شده. اجتماع برای او دنیایی است خارجی که از بیرون به درون ذهن او راه یافته. «مارگاریت نوریس»^[۳۷] در مقاله خود تحت عنوان”با هنریک ایبسن از اسطوره تا واقع‌گرایی” می‌نویسد:
“«شلیک سلاح در هدا گابلر و همه این صور آزار دهنده و حرکات خشن تجسم شعارهای آرمان خواهانه است، گناه کبیره است که جایگزین حرص و طمع طبقه بورژواست.»” (نوریس،۲۴).
«اوالی گالینه»^[۳۸] نیز بر این اعتقاد است که:
“«هدا گابلر روانشناسی یک زن است. یک زن دلربا، غمگین و متنفر. یک زن متعلق به جهان با تربیت تیزهوش، با فرهنگ و بی‌نظیر.»” (همان منبع). برخی بر این عقیده‌اند که هدا دختری است با خوی مردانه. آیا این که این هدای رام نشدنی ایبسن علاقه‌ای به مادر شدن ندارد و یا رفتار معمول زنان اطراف خود را ندارد! زن بودن او را زیر سوال می‌برد؟
هدا، دختری ۲۹ ساله است. او تمام عمر را با پدری پیر و با تربیتی نظامی بزرگ شده است. سرگرمی‌های او از کودکی سوارکاری و تیراندازی بوده او محدودیت‌های موجود در زندگی دیگر دختران را در زندگی نداشته است.
او از سویی تحت تاثیر تربیت پدر بوده و از سویی اخلاقیات او را به ارث برده. هدا آزادی و زندگی خود را مدیون پدر است. نام این نمایشنامه خود نشانگر اهمیت شخصیت هداست،«هدا گابلر». مفهوم پدر خشمگین در نظریات فروید همان بحث عقده ی ادیپ است که در نظریات لاکان قانون پدر یا نام پدر نام می گیرد. “به عبارت دیگر اجابت مربوط است به وجود ترمیزی پدر، یعنی آن وجهی از او که استعاره ای است از قانون. نام پدر به ساحت رمزو اشارات تعلق دارد و مهم ترین و قاطع ترین اسم دلالت را در سرگذشت آدمی تشکیل می دهد.” (موللی،۱۳۹۰،۱۰۱-۱۰۲).