فصل اول – کلیات

در این فصل به تاریخچه و ادوار تاریخی قراردادهای بین‌المللی نفت می پردازیم.مباجث بین‌المللی جوزه انرژی نیز مورد بررسی قرار گرفته و مبانی قانونی جقوق نفت ایران لحاظ گردیده است.تاریخچه و مبانی لیسانس های نفتی نروژ و چشم انداز قانون نفت نروژ و بررسی موردی مقررات حاکم بر نفت و گاز نروژ نیز مورد تحلیل قرار گرفته است.

قراردادها و حقوق نفت ^[۱] از منظر داخلی و بین‌المللی سابقه قراردادهای بین‌المللی نفت ^[۲] وگاز در جهان به یکصد سال می‌رسد. بیش از یکصدو پنجاه سال از حفر اولین چاه نفت توسط کلنل دریک در آمریکا می گذرد. تنظیم قراردادهای نفتی سبب تثبیت منافع حاصل از فعالیت‌های اکتشافی و استخراجی و همچنین تنظیم روابط سرمایه گذاران با دولت های میزبان در قالب قرارداد می‌گردد. این فصل مشتمل بر چهار گفتار می‌باشد که عبارتند از : قراردادها و حقوق نفت ایران، قراردادهای بین‌المللی نفت،مباحث بین‌المللی خوزه انرژی و مبانی قانونی حقوق نفت ایران می‌باشند.
گفتار اول – قراردادها وحقوق نفت ایران

ایران از نظر تاریخی رسما مستعمره دول بیگانه نبوده است. دلیل نفوذ انگلستان وروسیه در ایران، تزلزل شدید سیاسی ایران بود. سرمایه گذاران روسی و انگلیسی را میتوان اولین سرمایه گذارانی دانست که در ایران سرمایه گذاری نمودند. نظر به اینکه در قرن نوزدهم سرمایه گذاران در پی کسب انحصار در بخش مورد نظرشان بودند، سرمایه گذاری ها به شکل امتیازنامه در معنی سنتی آن بود.^[۳]

در ابتدا سرمایه گذاری خارجی^[۴] در ایران، مستقیم صورت نمیگرفت و قراردادها متضمن مالکیت دارنده امتیاز بوده و انحصاری بوده است. از مالیات و عوارض گمرکی برای کشور میزبان خبری نبوده و دولت محلی کنترلی بر عملیات صاحب امتیاز نداشته است ولی برخی عناصر سرمایه گذاری خارجی منجمله پذیرش ریسک سرمایه گذاری برای اکتشاف نفت و ایجاد اشتغال برای مردم محل در صورت کشف نفت مشهود است.

تاریخچه قوانین نفتی ایران به چهار مرحله تقسیم می‌گردد که عبارتند از سال ۱۲۵۱تا انقلاب مشروطیت ، از انقلاب مشروطیت تا ملی شدن صنعت نفت، از ملی شدن صنعت نفت تا انقلاب اسلامی و از انقلاب اسلامی تا کنون.

بند اول – امتیازهای نفتی در ایران قبل از مشروطیت:

امتیازهای نفتی در ایران قبل از مشروطیت عبارتند از امتیاز نامه دارسی، رویتر، هوتس، دوم رویتر و ویلیام ناکس دارسی در سال ۱۹۰۱٫ تحلیل ویژگی‌های این امتیازهای نفتی اشعار می‌دارد این امتیازها؛ شاهانه و انحصاری بوده و درآنها قانون حاکم مسکوت بوده و به طور بالفعل از حاکمیت داخلی تابعیت داشته اند. این امتیازها تابع رقابت عناصر ذی نفوذ خارجی بوده اند و به طور گسترده اعطاء و غالبا بی نتیجه بوده اند. مثلا در امتیازنامه رویتر در سال ۱۸۷۲ امتیاز بهره برداری از معادن ایران از جمله نفت در سراسر کشور اعطاء گردید. این امر بدون هیچ توجیه عملیاتی و کاملا غیر منطقی صورت پذیرفت ومنجر به کشف نفت نگردید ولی زمینه تاریخی وقایع بعدی را فراهم نمود.

بند دوم- از انقلاب مشروطیت تا ملی شدن صنعت نفت

اهم تحولات حقوقی نفت پس از مشروطیت عبارتند از: انتقال حقوق امتیاز نامه دارسی به شرکت نفت انگلو پرشین در سال ۱۲۸۷- انتقال اکثریت سهام شرکت انگلو پرشین به دولت بریتانیا در سال ۱۲۹۳- امتیاز نفت خوشتاریا معادن مازندران ، گیلان و استر آباد و… در سال۱۹۱۶٫در سال ۱۳۱۲ متمم قرارداد دارسی بین رضا خان و شرکت های انگلیسی امضاء ‌گردید و در سال ۱۳۱۹امتیازنامه دارسی و قرارداد ۱۳۱۲ توسط مجلس ملغی شد. طرح شکایت ازسوی دولت انگلیس در شورای جامعه ملل به ‌عنوان مصادره نامشروع از دیگر تحولات مهم تاریخی این دوره می‌باشد. باتحلیل عوامل مؤثر بر امتیازها و قراردادهای نفتی این دوره در می یابیم که قدرت مطلقه سلطنتی کاهش پیدا کرده ، نهاد قانونگذاری شکل گرفته،بهره برداری از منابع نفتی^[۵] فعلیت یافته، آگاهی بیشتری به منافع حاصل از نفت پیدا شده ،تدریجا الگوی قراردادی به الگوی امتیاز متحول شده است، حقوق و اصول بین‌المللی بر قراردادها حاکم گردیده است،آمریکا وانگلیس در ارکان تصمیم گیری حکومتی سلطه و نفوذ پیدا کردند، استقلال طلبی رشد نموده وبین قدرت‌های جهانی رقابت بر سر نفت شکل گرفت . تاثیر پذیری از تحولات بین‌المللی از جمله جنگ جهانی و کاربرد نفت در ماشین جنگی این منازعات مشهود می‌باشد.در سال ۱۳۲۸ قرارداد الحاقی گس – گلشائیان از سوی مجلس رد و پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت قبول گردید.
بند سوم- پس از ملی شدن صنعت نفت

قوانین ذیل الذکر مصوبات پس از ملی شدن صنعت نفت می‌باشند قانون ملی شدن صنعت نفت در سرا سر کشور ، قانو ن طرز اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت ۱۳۳۰، قانون اساسنامه شرکت ملی نفت ۱۳۳۱، قانون فروش نفت وگاز (قرارداد کنسرسیوم۱۳۳۳ ، تصویب نخستین قانون نفت ۱۳۳۶ و قراردادهای الحاقی آن ، و… وقانون دوم نفت ۱۳۵۳

بند چهارم- پس از انقلاب اسلامی

اهم قوانین نفتی پس از انقلاب اسلامی عبارتند از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ۱۳۵۸، قانون نفت ۱۳۶۶، قانون اصلاح قانون نفت ۱۳۹۰، چارچوب قراردادی بیع متقابل در قوانین بودجه ۱۳۷۲ به بعد، قوانین برنامه پنج سا له منجمله قانون برنامه پنجم ۱۳۸۹و قانون اجرای سیاست های اصل ۴۴ قانون اساسی. در پاره ای موارد امتیاز اعطایی عاملی جهت نفوذ دولت متبوع شرکت صاحب امتیاز تلقی می گردید. مانند امتیاز دارسی که به شرکت بریتیش پترولیوم واگذار گردیده بود و به عاملی جهت گسترش نفوذ انگلستان در جنوب ایران بشمار می‌رفت. کشور های دیگری نظیر الجزایر نیز امتیاز نامه های مشابهی در بخش بالادستی ^[۶] ‌و خطوط انتقال نفت به فرانسه واگذار کرده بودند.

گفتار دوم- قراردادهای بین‌المللی نفت

این قراردادها ادوار تاریخی گوناگونی راسپری نموده اند که مهمترین آن ادوار عبارتند از دوره حق الامتیازها، دوره قراردادهای مشارکت در تولید و قراردادهای پیمانکاری صنعت نفت.

بند اول- دوره حق الامتیازها^[۷]